Trong những năm qua, Việt Nam đã có nhiều bước tiến đáng kể trong việc đáp ứng các tiêu chí của FTSE. Theo khung đánh giá “Quality of Markets” của tổ chức này, Việt Nam hiện đã đáp ứng 7 trong số 9 yêu cầu. Hai vấn đề còn lại, gồm Luật Chứng khoán sửa đổi và việc triển khai hệ thống giao dịch KRX, cũng đã có bước chuyển biến rõ rệt.
Luật Chứng khoán sửa đổi vào tháng 9/2024 đã xóa bỏ quy định tiền nộp trước khi đặt lệnh, giúp tăng tính linh hoạt và thanh khoản cho thị trường; đồng thời và bổ sung yêu cầu công bố thông tin bằng tiếng Anh, tạo điều kiện để nhà đầu tư nước ngoài dễ tiếp cận hơn.
Trong khi đó, hệ thống giao dịch KRX chính thức vận hành từ tháng 5/2025 đã giúp xử lý tình trạng nghẽn lệnh, tăng năng lực xử lý khối lượng giao dịch lớn. Quan trọng hơn cả, việc ra mắt KRX là bước đệm để thị trường chứng khoán Việt Nam chuyển sang mô hình đối tác bù trừ trung tâm (CCP - Central Counterparty Clearing). Với hệ thống này, việc giao dịch và thanh toán sẽ diễn ra đồng thời và hiệu quả hơn rất nhiều, giúp giảm rủi ro cho các bên tham gia thị trường.
Dù vậy, một vấn đề thường được nhắc tới là giới hạn sở hữu nước ngoài. Thực tế, đây không phải tiêu chí bắt buộc trong thang điểm của FTSE, song lại là yếu tố khiến nhiều nhà đầu tư quốc tế băn khoăn. Nhiều ngành nghề tại Việt Nam vẫn áp dụng giới hạn sở hữu nước ngoài (FOL), như ngân hàng, hàng không hay viễn thông. Thông thường mức trần là 50%, riêng các ngân hàng thương mại chỉ được tối đa 30%. Điều này có nghĩa là khi nhà đầu tư nước ngoài đã nắm đủ 50% cổ phần của một doanh nghiệp, họ chỉ có thể mua bán với nhau, tạo ra một mức giá “dành riêng cho nhà đầu tư ngoại”, khác với giá giao dịch dành cho nhà đầu tư trong nước, tạo nên sự phân mảnh trên thị trường.
Hiện tại, chỉ có 12 cổ phiếu trong VN-Index đã kín room ngoại. Tính chung toàn bộ, tỷ lệ sở hữu nước ngoài tối đa là 42%, trong khi mức nắm giữ thực tế mới chỉ quanh 17%, tức chưa bằng một nửa so với trần cho phép.
Câu chuyện tiếp theo là dòng vốn sẽ thay đổi như thế nào nếu Việt Nam được FTSE nâng hạng. Các phân tích cho thấy, hiện có khoảng 38% quỹ châu Á và 30% quỹ GEM sở hữu cổ phiếu Việt Nam, với tỷ lệ trung bình khoảng 0,5% danh mục. Số lượng quỹ chuyên đầu tư riêng vào Việt Nam cũng tăng mạnh trong những năm gần đây, từ chỉ 17 quỹ với tổng tài sản 3 tỷ USD năm 2014, lên hơn 100 quỹ với tổng tài sản khoảng 11 tỷ USD ở thời điểm hiện tại.
Điểm đáng lưu ý là phần lớn quỹ thụ động toàn cầu hiện nay lại tham chiếu theo bộ chỉ số MSCI, trong khi số quỹ theo dõi FTSE chỉ chiếm một phần nhỏ. Do đó, nếu FTSE nâng hạng Việt Nam vào tháng 10 tới, dòng vốn chắc chắn sẽ chảy vào nhưng chủ yếu đến từ các quỹ gắn với FTSE, còn dòng vốn lớn từ MSCI có thể phải chờ thêm vài năm nữa.
Ước tính khoảng 1,5 tỷ USD dòng vốn ngoại dự kiến chảy vào thị trường, chủ yếu từ các quỹ thụ động theo FTSE EM và FTSE Global ex US.
Trong kịch bản lạc quan hơn, nếu Việt Nam được phân bổ tỷ trọng ngang với Indonesia (1,3%), dòng vốn có thể đạt mức 3 tỷ USD. Đối với các quỹ chủ động, sau khi điều chỉnh cho phần đã đầu tư sẵn, dòng vốn mới có thể dao động trong khoảng 1,9 đến 7,4 tỷ USD, tùy thuộc vào tỷ trọng thực tế của Việt Nam trong chỉ số.
Kinh nghiệm từ các thị trường đi trước như Ả Rập Xê Út, Kuwait, Qatar hay UAE cho thấy xu hướng chung là giá cổ phiếu thường tăng mạnh trước khi công bố nâng hạng, còn sau đó mức tăng thường hạn chế hơn.
Ả Rập Xê Út và Kuwait là hai trường hợp mới nhất được FTSE nâng từ thị trường cận biên lên thị trường mới nổi. Sáu tháng trước khi có thông báo chính thức, diễn biến của hai thị trường này đi ngang. Sau đó, Ả Rập Xê Út tăng khoảng 15% từ lúc công bố đến giai đoạn đầu tiên của quá trình nâng hạng. Do quy mô thị trường lớn, FTSE phải chia quá trình đưa Ả Rập Xê Út vào chỉ số thành sáu giai đoạn.
Trong khi đó, Việt Nam đã tăng tới 37% chỉ trong sáu tháng vừa qua, cho thấy mức tăng nổi bật hơn hẳn. Nếu so với các lần nâng hạng của MSCI, kết quả của Việt Nam cũng rất ấn tượng. Chẳng hạn, thời điểm UAE và Qatar khi được nâng hạng năm 2014 đã tăng lần lượt 33% và 46% trong giai đoạn từ lúc công bố đến khi chính thức đưa vào chỉ số. Riêng UAE còn tiếp tục tăng thêm 43% từ lúc có xác nhận đến khi hoàn tất việc nâng hạng. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng những mức tăng này không chỉ đến từ việc nâng hạng, mà còn trùng với giai đoạn giá dầu thế giới bùng nổ, khi giá Brent có thời điểm vượt 110 USD/thùng.
Một câu hỏi khác là vì sao Việt Nam chưa được MSCI đưa vào danh sách theo dõi cho khả năng nâng hạng lên thị trường mới nổi. Lý do nằm ở chỗ tiêu chí của MSCI khắt khe hơn nhiều so với FTSE, với 18 yếu tố đánh giá thay vì 9.
Trong báo cáo “Đánh giá khả năng tiếp cận thị trường toàn cầu 2024”, MSCI chỉ ra tới 9 điểm mà thị trường Việt Nam còn thiếu, trong đó có hạn chế về sở hữu nước ngoài, việc công bố thông tin bằng tiếng Anh chưa đầy đủ, chưa có thị trường ngoại hối ở nước ngoài, còn tồn tại rào cản trong giao dịch ngoại tệ trong nước, yêu cầu nộp tiền trước khi đặt lệnh và hạn chế trong việc chuyển nhượng ngoài sàn. Sau báo cáo này, các cơ quan quản lý trong nước đã và đang khắc phục dần những vướng mắc, nhưng ngay cả trong kịch bản lạc quan nhất, nếu MSCI đưa Việt Nam vào danh sách theo dõi vào tháng 6/2026, thì việc nâng hạng sớm nhất cũng phải đến năm 2028 mới có thể thành hiện thực.
Nhìn chung, Việt Nam đang ở giai đoạn nước rút trên hành trình nâng hạng. Các cải cách pháp lý và công nghệ giao dịch đã củng cố niềm tin, song giới hạn sở hữu nước ngoài và yêu cầu khắt khe của MSCI vẫn là rào cản chưa dễ tháo gỡ. Nếu được FTSE “bật đèn xanh” vào tháng 10 năm nay, thị trường chứng khoán Việt Nam sẽ có thêm cú huých quan trọng, nhưng dòng vốn ngoại đổ vào sẽ không ồ ạt mà đi theo lộ trình, vừa để đảm bảo ổn định, vừa để nhà đầu tư có thời gian thích ứng với bước chuyển mới.