Vấn đề cạnh tranh không chỉ là giữa các cơ quan báo chí với nhau mà còn giữa báo chí với các nền tảng cung cấp thông tin đa công nghệ. Bài toán đầu tiên đối với báo chí vẫn là “tiền đâu” hay nói cách khác là kinh tế báo chí đang gặp phải vấn đề “khó chồng thêm khó”.
Cạnh tranh khốc liệt từ các “gã khổng lồ”
Vào mùa hè năm 2019, một báo cáo dài 623 trang, gần như một bản “bách khoa toàn thư” về ngành báo chí hiện đại được đặt lên bàn làm việc của Thủ tướng Australia. Hầu hết những người thường xuyên theo dõi tin tức không để ý tới báo cáo, nhưng trong đó chứa đầy biểu đồ thể hiện sự đi xuống của báo chí trong một thập kỷ vừa qua. Báo cáo này, được thực hiện bởi các cơ quan quản lý của Australia, cho thấy rõ nguyên nhân khiến báo chí đi xuống: sự độc quyền gần như hoàn toàn của Google và Facebook.
Kể từ khi báo cáo được công bố, đã có nhiều động thái ở nhiều nước, có thể thay đổi cán cân quyền lực giữa các tập đoàn công nghệ lớn (còn gọi là "big tech") và báo chí mà ở đây là các gã khổng lồ Google, Facebook.
Bản báo cáo trên chỉ rõ, kể từ cuộc khủng hoảng tài chính 2007-2008, khoảng 1.000 tờ báo ở Mỹ đã phải đóng cửa. Báo chí những nơi khác cũng chẳng khá hơn là bao khi phải liên tục cắt giảm việc làm. Đợt cắt giảm việc làm lớn gần đây nhất có thể có nguyên nhân trực tiếp là dịch COVID-19. Tháng 5/2020, Vice Media, từng nổi tiếng tăng trưởng nhanh, phải sa thải 155 nhân viên; Quartz sa thải 80 nhân viên.
Đặc biệt, chỉ trong hai tuần vào thời điểm trên, khoảng 2.100 việc làm báo chí bị mất. Đa phần không phải ở báo in vốn đã có nhiều đợt sa thải, mà là ở các cơ quan thuần túy trên Internet. BuzzFeed sa thải 220 nhân viên, tức 15% nhân sự, bao gồm ở tòa soạn New York.
Sự đi xuống của báo in trong thập kỷ qua là khá "tàn khốc" và đã được ghi nhận từ lâu, do các nhà quảng cáo và độc giả ngày càng chuyển sang Internet, theo Guardian. Giai đoạn 2008-2017, số việc làm ở các tờ báo Mỹ giảm 45%, xuống 39.000. Tính toàn bộ việc làm báo chí ở Mỹ, bao gồm cả truyền hình và phát thanh, con số đó giảm 23%. Không chỉ ở Mỹ, mà ở Australia, từ năm 2014-2018, số phóng viên báo in đã giảm 20%.
Sự đi xuống của báo in trong thập kỷ qua là khá tàn khốc.
Nhưng sự vật lộn của báo chí trên mạng là điều đáng báo động, và "nhiều người đang kết luận rằng các nền tảng Internet thương mại đang khiến báo chí ngày càng khó khăn, thậm chí không thể có lãi", bà Emily Bell, từ trường báo chí Đại học Columbia, bình luận trong một bài viết trên Guardian đầu năm 2019.
Trong bài viết, bà Bell chỉ ra sự phụ thuộc của báo chí vào Google và Facebook, cũng như sự thống trị thị trường quảng cáo của hai “đại gia” này. Trong cùng tuần mà BuzzFeed tuyên bố cắt giảm vào năm 2019, Facebook báo cáo doanh thu kỷ lục 17 tỷ USD quý 4 năm 2018, dù có một năm tai tiếng vì tin giả và bê bối thu thập dữ liệu người dùng.
Lượng dữ liệu khổng lồ mà các nền tảng số thu thập cho phép họ cung cấp quảng cáo hiệu quả hơn bất cứ báo đài nào. Dữ liệu ngày nay trở thành "đầu vào" cho quảng cáo, làm báo chí yếu thế trên Internet. Nếu biết ai đang xem một quảng cáo nhất định, chỗ đặt quảng cáo đó có giá hơn nhiều. Facebook và Google, với hệ thống theo dõi của mình, biết rõ ai đang xem từng quảng cáo một, Matt Stoller, tác giả cuốn Goliath: The Hundred Year War Between Monopoly Power and Democracy (tạm dịch: cuộc chiến trăm năm giữa độc quyền và dân chủ), viết trong một bài bình luận trên New York Times.
"Doanh thu quảng cáo từng được chi vào báo chí chất lượng giờ đây vào tay của trung gian 'big tech', và một phần tiền đó còn được chi vào các nội dung giả mạo, sai sự thật, chất lượng thấp", ông Stoller bình luận. Theo số liệu thống kê từ trang website eMarketer, người dùng mạng xã hội người lớn ở Mỹ đang dành 60,4% thời gian của họ cho Facebook và Instagram . Xu hướng này cũng đang ảnh hưởng nghiêm trọng đến nền báo chí Việt Nam. Mạng xã hội và các công cụ tìm kiếm vẫn là hai nền tảng được doanh nghiệp đánh giá là đem lại hiệu quả cao trong hoạt động quảng bá trực tuyến. Các doanh nghiệp Việt Nam đang dành nguồn chi lớn cho hai kênh này. Khi các doanh nghiệp Việt Nam đổ tiền vào quảng cáo trên mạng xã hội và các công cụ tìm kiếm, sự sụt giảm doanh thu quảng cáo trên báo chí, truyền hình là điều tất yếu.
Theo Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam (Vecom), tỷ lệ các doanh nghiệp tìm đến hình thức quảng cáo trên mạng xã hội vẫn tiếp tục tăng lên trong năm 2020. Quảng cáo trực tuyến thông qua hai nền tảng là mạng xã hội và các công cụ tìm kiếm tăng trưởng vượt qua các phương thức cũ đã là xu hướng trong nhiều năm trở lại đây. Đây cũng là hai phương thức chính được các doanh nghiệp đánh giá là kênh tiếp cận khách hàng hiệu quả nhất. Tuy nhiên, tỷ lệ chi tiêu cho quảng cáo trên hai nền tảng này đã bắt đầu có sự phân hóa so với vài năm trước.
Theo khảo sát, năm 2020, có tới 53% doanh nghiệp tại thị trường Việt Nam quảng cáo website/ứng dụng di động thông qua các mạng xã hội. Tỷ lệ này tăng thêm 4% (so với con số 49% của năm 2019). Đây cũng được coi là nền tảng chính trong nhiều năm liên tiếp được doanh nghiệp ưu tiên sử dụng nhiều nhất. Đứng thứ 2 là quảng cáo trên các công cụ tìm kiếm. Tuy nhiên, tỷ lệ quảng cáo trên các công cụ tìm kiếm của các doanh nghiệp Việt Nam đã giảm từ 33% xuống còn 29% trong năm 2020. Đây là năm ghi nhận mức sụt giảm sau nhiều năm liền tăng trưởng ổn định.
Theo kết quả thống kê từ báo cáo nghiên cứu về thị trường và xu hướng quảng cáo trong năm 2022 của Công ty Zenith nghiên cứu thị trường số nổi tiếng trên thế giới, quảng cáo ở trên các nền mạng xã hội sẽ là kênh quảng cáo có sự tăng trưởng nhanh và mạnh mẽ nhất trong giai đoạn 2021-2024 với tỉ lệ tăng trưởng hàng năm ước đạt 14.8%, xếp sau là quảng cáo trên các nội dung video trực tuyến đạt 14%.
Thu phí độc giả: Xu thế tất yếu của báo chí 4.0
Để chống lại các “gã khổng lồ”, ngoài biện pháp đề nghị các chính phủ “siết” cơ chế, chính sách quảng cáo nhiều cơ quan báo chí trên thế giới đã phải tìm nguồn thu khác với xu hướng bắt buộc: Thu phí độc giả!
Những năm gần đây, thói quen đọc báo của độc giả dần chuyển từ loại hình báo in truyền thống sang đọc báo điện tử. Phần lớn số lượng page views của báo điện tử ngày nay là tới từ các thiết bị di động. Bởi vậy việc áp dụng Paywall và thu phí dịch vụ là một hướng đi mà mọi tờ báo có thể tính đến. Tuy nhiên, mọi chuyện không dễ dàng đến vậy.
Năm 2007, hai năm sau khi chính thức triển khai dịch vụ thu phí, New York Times đã hủy dịch vụ này, do số tiền thu phí không bù được khoản doanh thu bị thâm hụt do mất đi từ quảng cáo trên trang miễn phí trước đó. Tuy vậy, tạp chí này đã bắt đầu thu phí lại từ ngày 28/3/2011, nhưng có điều chỉnh bằng cách cho miễn phí một số tin bài nhất định. Cụ thế, trang chủ và các chuyên mục ở trang nhất không bị giới hạn, nhưng nếu người dùng truy cập quá 10-20 bài mỗi tháng, họ sẽ phải trả tiền.
Ở Trung Quốc, một số tờ báo thử nghiệm mô hình thanh toán trực tuyến cũng kết thúc thất bại. Ví dụ, Nhật báo Ôn Châu, Tin tức Tiêu Tương buổi sáng (ở Hồ Nam), Nhật báo Nam Phương đô thị và nhiều cơ quan truyền thông khác đã thực hiện các dịch vụ thu phí, nhưng cuối cùng đều phải hủy bỏ do sự sụt giảm nghiêm trọng lượng độc giả.
Năm 2019, Financial Times đã đạt kỷ lục một triệu người đăng ký trả phí, mức cao nhất mọi thời đại. Thậm chí tốt hơn đối với tờ báo này là khoảng 75% là người đăng ký kỹ thuật số và khoảng 70% là độc giả sống bên ngoài Vương quốc Anh.
Hãng tin Reuters - một trong những hãng thông tấn lớn nhất thế giới chuyên cung cấp bài viết, hình ảnh, đồ họa và video cho các tờ báo, đài phát thanh, đài truyền hình, Internet và các phương tiện truyền thông khác cũng lên kế hoạch thiết lập hệ thống Paywall. Theo đó, kể từ tháng 2-2020, hãng tin này sẽ áp dụng thu phí độc giả đối với tất cả các bài viết thuộc một số chủ đề cụ thể như năng lượng, phát triển bền vững và những bài viết mang quan điểm của Reuters trong mục Breaking Views.
The Globe and Mail (Canada) cũng là một trong những cơ quan báo chí thành công trong việc thu phí online với lượng độc giả thường xuyên (unique visitor) truy cập vào website, cũng như qua ứng dụng trên thiết bị di động là 2,8 triệu người mỗi tháng. “Càng nghiên cứu sâu hơn độc giả của mình, chúng tôi càng nhận ra rằng họ sẵn sàng trả tiền để được đọc những nội dung có giá trị,” ông John Stackhouse, Tổng biên tập The Globe and Mail chia sẻ.
Thu phí trực tuyến báo chí là việc làm cần thiết đối với xu thế báo chí hiện đại.
Tại Việt Nam, hiện nay, người đọc Việt Nam chưa quen với việc phải cung cấp thông tin thẻ tín dụng cho các trang thông tin mà họ cho rằng không an toàn về mặt an ninh. Cách thức đơn giản nhất được áp dụng từ nhiều năm nay là phối hợp với các nhà mạng. Tuy cách này đơn giản cho người dùng, nhưng lại phức tạp trong việc phân chia doanh thu, lợi nhuận. Mặc dù vậy, việc thu phí độc giả đối với các nền tảng phát trên internet (báo điện tử và cả truyền hình, phát thanh)… cũng được dự báo là xu hướng bắt buộc.
Việc Vietnamplus, Ngày Nay và Vietnamnet là những cơ quan báo chí tiên phong áp dụng thu phí trực tuyến báo chí trong thời gian gần đây được đánh giá việc làm cần thiết đối với xu thế báo chí hiện đại. “Sống trong một thời đại mà tất cả mọi thứ đều được “số hoá”, mỗi tờ báo chắc chắn sẽ không bỏ qua mỏ vàng trên internet.
Tuy nhiên, học theo thành công của New York Times, hay gục ngã như vô vàn các doanh nghiệp internet ở cả trong nước và nước ngoài lại phụ thuộc rất lớn vào tình hình, thói quen độc giả, và cả chiến lược lâu dài mà mỗi tờ báo đặt ra”, một chuyên gia về truyền thông báo chí chia sẻ.
Theo kết quả thống kê từ báo cáo nghiên cứu về thị trường và xu hướng quảng cáo trong năm 2022 của Công ty Zenith nghiên cứu thị trường số nổi tiếng trên thế giới, quảng cáo ở trên các nền mạng xã hội sẽ là kênh quảng cáo có sự tăng trưởng nhanh và mạnh mẽ nhất trong giai đoạn 2021-2024 với tỉ lệ tăng trưởng hàng năm ước đạt 14.8%, xếp sau là quảng cáo trên các nội dung video trực tuyến đạt 14%.
Các doanh nghiệp Việt Nam vẫn đổ tiền vào quảng cáo trên mạng xã hội và các công cụ tìm kiếm. Điều này khiến doanh thu quảng cáo báo chí, truyền hình sụt giảm nghiêm trọng.
