Nhiệm vụ tinh gọn bộ máy hành chính để nâng cao hiệu quả hoạt động là một trong những ưu tiên hàng đầu của nhiều quốc gia. Ngày 16/6, Quốc hội đã thông qua Luật Tổ chức chính quyền địa phương (sửa đổi) chính thức bỏ cấp huyện, chuyển đổi mô hình tổ chức chính quyền địa phương từ 3 cấp thành 2 cấp. Theo đó, nhiệm vụ, quyền hạn của chính quyền địa phương cấp xã cũng sẽ có thay đổi theo quy định mới.
Luật Tổ chức chính quyền địa phương 2025, với nhiều điểm đổi mới mang tính đột phá, được kỳ vọng sẽ tạo nền tảng vững chắc cho việc nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước tại cơ sở.
Đặc biệt, những quy định về nhiệm vụ và quyền hạn của chính quyền địa phương cấp xã đã được sửa đổi, bổ sung nhằm phù hợp hơn với thực tiễn và yêu cầu phát triển. Những thay đổi này không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động của bộ máy cấp xã mà còn tác động sâu rộng đến đời sống của người dân.
Về lĩnh vực đất đai, lần đầu tiên, UBND cấp xã được cấp Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất (Sổ đỏ) cho hộ gia đình, cá nhân sử dụng đất ổn định, đủ điều kiện cấp Giấy chứng nhận theo quy định. Bên cạnh đó, khi tiếp nhận hồ sơ cấp Giấy chứng nhận, UBND xã không cần xác nhận riêng về tình trạng quy hoạch, tranh chấp, tính ổn định sử dụng đất như trước đây.
Cấp xã nhận một số thẩm quyền về đất đai do UBND cấp huyện chuyển giao gồm: Phê duyệt phương án sử dụng đất; Quyết định và thông báo thu hồi đất; Phê duyệt phương án bồi thường, hỗ trợ, tái định cư; Phê duyệt phương án và kinh phí cưỡng chế thu hồi đất...
Chủ tịch UBND cấp xã có thẩm quyền giải quyết tranh chấp đất đai tại cấp xã khi các bên không có giấy tờ chứng minh quyền sử dụng đất; Không đủ điều kiện khởi kiện ra Tòa án theo mục VIII Nghị định 151/2025/NĐ-CP.
Về lĩnh vực hộ tịch, từ ngày 1/7, công chức tư pháp - hộ tịch cấp xã chính thức đảm nhận toàn bộ nhiệm vụ đăng ký hộ tịch mà trước đây do Phòng Tư pháp cấp huyện và công chức hộ tịch cấp huyện thực hiện, như: Thủ tục đăng ký khai sinh, Thủ tục đăng ký kết hôn (bao gồm kết hôn có yếu tố nước ngoài), Thủ tục đăng ký giám hộ, Đăng ký giám hộ đương nhiên, Thủ tục đăng ký chấm dứt, thay đổi giám hộ …
Ngoài ra, theo Nghị định 120/2025/NĐ-CP, UBND cấp xã có trách nhiệm xem xét, quyết định hỗ trợ khi hòa giải viên gặp tai nạn hoặc rủi ro ảnh hưởng đến sức khỏe, tính mạng trong khi thực hiện hoạt động hòa giải.
Về lĩnh vực y tế, Chủ tịch UBND cấp xã được xem xét điều kiện, quyết định việc giao trẻ em cho cá nhân, hộ gia đình chăm sóc thay thế tại cộng đồng khi có yêu cầu hoặc khi trẻ không còn nơi nương tựa. Cùng với đó, Chủ tịch UBND cấp xã được xem xét, quyết định việc tiếp nhận, chăm sóc đối tượng cần bảo vệ khẩn cấp tại cộng đồng trong thời gian chờ hỗ trợ lâu dài hoặc đưa vào cơ sở bảo trợ xã hội theo quy định tại Nghị định 147/2025/NĐ-CP.
Từ 1/7, cấp xã được đình chỉ hoạt động cơ sở ăn uống có nguy cơ dịch bệnh. Theo điểm b khoản 1 Điều 25 Nghị định 147/2025/NĐ-CP, Chủ tịch UBND cấp xã có quyền xem xét, quyết định việc áp dụng biện pháp tạm đình chỉ hoạt động của cơ sở dịch vụ ăn uống công cộng.
Quyền này cho phép cấp xã chủ động can thiệp nhanh chóng với các cơ sở vi phạm điều kiện an toàn thực phẩm hoặc nghi ngờ là nguồn lây bệnh truyền nhiễm.
So với trước đây, Luật Phòng, chống bệnh truyền nhiễm 2007, Điều 52 chỉ nêu cơ quan Nhà nước có thẩm quyền có thể áp dụng biện pháp, không quy định rõ UBND cấp xã được đình chỉ cơ sở kinh doanh.
Về lĩnh vực xây dựng, UBND xã có trách nhiệm thực hiện các nhiệm vụ quản lý nhà ở trên địa bàn như tiếp nhận thông báo về việc cho thuê nhà ở của chủ sở hữu là cá nhân nước ngoài; lưu trữ hồ sơ nhà ở của hộ gia đình, cá nhân trong nước, người Việt Nam định cư ở nước ngoài trên địa bàn…
Bên cạnh đó, UBND xã cũng có thẩm quyền trong quản lý nhà chung cư như: Phối hợp, thực hiện kiểm định, đánh giá chất lượng nhà chung cư, Tổ chức rà soát, kiểm định, đánh giá chất lượng nhà chung cư, Tổ chức cưỡng chế bàn giao kinh phí bảo trì phần sở hữu chung trong nhà chung cư…
Tại Điều 21 và Điều 22 Luật Tổ chức chính quyền địa phương 2025 đã nêu rõ nhiệm vụ quyền hạn của HĐND xã và nhiệm vụ quyền hạn của UBND xã.
Chủ tịch UBND cấp xã Giải quyết khiếu nại trong quá trình thực hiện các quy định liên quan đến nhà đất trong quá trình thực hiện các chính sách quản lý nhà đất và chính sách cải tạo xã hội chủ nghĩa trước 1/7/1991…
Ủy ban nhân dân cấp xã giải quyết tranh chấp Kinh phí quản lý vận hành nhà chung cư, quản lý sử dụng kinh phí bảo trì...
Trong lĩnh vực nội vụ, từ ngày 1/7, theo Điều 9 Nghị định 128/2025/NĐ-CP, UBND cấp xã được giao các nhiệm vụ sau: Tiếp nhận thông báo về nguy cơ mất an toàn lao động từ người lao động tại địa bàn quản lý để kịp thời có biện pháp ngăn chặn hành vi vi phạm (điểm a khoản 1).
Nhận thông báo từ người sử dụng lao động khi xảy ra sự cố nghiêm trọng về an toàn, vệ sinh lao động và chủ động xử lý theo quy định (điểm b khoản 1); Ứng phó ngay nếu xảy ra sự cố kỹ thuật nghiêm trọng liên quan nhiều cơ sở sản xuất, kinh doanh trên địa bàn và báo cáo Sở Nội vụ nếu vượt thẩm quyền (điểm c khoản 1 và khoản 2).
Theo khoản 2 Điều 10 Nghị định 128/2025/NĐ-CP, UBND cấp xã nơi thường trú của người lao động có trách nhiệm xác nhận bằng văn bản việc đăng ký hợp đồng lao động của người lao động đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng.
Căn cứ pháp lý: Điều 7 Nghị định 129/2025/NĐ-CP, theo đó, UBND cấp xã có trách nhiệm: Cấp lại Bằng “Tổ quốc ghi công” trong thời gian 5 ngày làm việc kể từ khi xác nhận bản khai, lập danh sách và tờ trình gửi Sở Nội vụ nơi quản lý hồ sơ liệt sĩ (khoản 1); Thu hồi Bằng “Tổ quốc ghi công” cũng trong vòng 5 ngày làm việc, sau khi thông báo cho thân nhân, thực hiện việc thu hồi và chuyển về Sở Nội vụ để lưu hồ sơ (khoản 2).
Cũng theo quy định tại Điều 44 và Điều 47 Nghị định 129/2025/NĐ-CP, UBND cấp xã phải: Thống kê, báo cáo các vụ tai nạn lao động, sự cố kỹ thuật nghiêm trọng xảy ra trên địa bàn đến Sở Nội vụ; Áp dụng với cả người lao động không có hợp đồng. Trong khi đó, trước 1/7, trách nhiệm báo cáo này chủ yếu do doanh nghiệp, Sở Lao động - Thương binh và Xã hội thực hiện theo Nghị định 39/2016/NĐ-CP.
Ngoài ra, Cấp xã tổ chức an táng, truy điệu hài cốt liệt sĩ (Điều 34 Nghị định 129/2025/NĐ-CP); UBND cấp xã điều tra tai nạn lao động đối với lao động không hợp đồng (Điều 43 và Điều 49 Nghị định 129/2025/NĐ-CP)
Chủ tịch UBND cấp xã được: Cấp giấy chứng nhận hy sinh và bị thương (theo Điều 4 và Điều 12 Nghị định 129/2025/NĐ-CP; Công nhận, đổi tên, giải thể hội hoạt động trong xã (Điều 56 Nghị định 129/2025/NĐ-CP); Quyết định các danh hiệu và tặng giấy khen cho “Gia đình văn hóa”, “Thôn, tổ dân phố văn hóa”; “Chiến sĩ thi đua cơ sở”, “Lao động tiên tiến”(Điều 59 Nghị định 129/2025/NĐ-CP)
Theo quy định mới, từ 1/7, đơn vị hành chính của nước ta được tổ chức thành 2 cấp, gồm có tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương (gọi chung là cấp tỉnh) và xã, phường, đặc khu trực thuộc cấp tỉnh (gọi chung là cấp xã).
Trong đó, xã là đơn vị hành chính ở nông thôn; phường là đơn vị hành chính ở đô thị; đặc khu là đơn vị hành chính ở một số hải đảo có vị trí quan trọng được thành lập phù hợp với điều kiện địa lý, tự nhiên, đặc điểm dân cư và yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh.
Tuy nhiên, từ ngày 20/6, nhiều địa phương đã đồng loạt triển khai thí điểm mô hình chính quyền cấp xã mới.