Khánh Hòa, vùng đất được thiên nhiên ưu ái ban tặng vẻ đẹp lộng lẫy của biển xanh, cát trắng, nắng vàng. Nơi đây, từ bao đời nay, còn gắn liền với một di sản văn hóa phi vật thể quý giá: Tri thức khai thác và chế biến yến sào.
CÂU CHUYỆN TỪ BIỂN CẢ - MÓN QUÀ CỦA BỒ TÁT
Người dân Khánh Hòa xưa nay vẫn truyền đời câu chuyện về loài chim yến, là những cánh chim biển bé nhỏ được Bồ Tát thả xuống trần gian, làm bạn với người dân vạn chài.
Chim yến khác hẳn với những loài chim khác, từ dáng vẻ tới tập tính sinh thái, chỉ làm tổ ở những vách đá cheo leo nơi đảo xa vắng vẻ, làm tổ từ tinh huyết chính mình. Loài chim quý này mang đến cho con người một sản vật vô cùng bổ dưỡng và quý giá - tổ yến.
HÀNH TRÌNH 700 NĂM CỦA NGHỀ YẾN
Nghề khai thác và chế biến yến sào của Khánh Hòa có cách đây gần 700 năm, kể từ khi Thủy tổ Trần Triều Đề đốc Lê Văn Đạt đến định cư và khai thác quần đảo Hòn Tre của Khánh Hòa, tìm ra các đảo yến, sáng tạo ra nghề lưới đăng từ năm 1329.
Từ đó đến nay, nghề yến đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống kinh tế, văn hóa của người dân Khánh Hòa. Những thế hệ người dân nơi đây đã tích lũy tri thức và kỹ năng khai thác tổ yến từ những vách đá cheo leo, hang động hiểm trở. Họ trân trọng loài chim quý này, coi đó là món quà của thiên nhiên ban tặng.
KHÔNG GIAN VĂN HÓA TÍN NGƯỠNG - NƠI GIAO THOA GIỮA TRỜI VÀ BIỂN
Nghề yến sào không chỉ là một nghề mưu sinh, mà còn là một phần của văn hóa tâm linh người dân Khánh Hòa. Các thế hệ người dân đã tạo nên một không gian văn hóa tín ngưỡng độc đáo, gắn liền với nghề yến.
Nổi bật trong số đó là Đình Bích Đầm, nơi phát tích của Thuỷ tổ Lê Văn Đạt, thờ Thần Hoàng, Phúc Thần, Tiền Hiền Hậu Hiền của Làng đảo Bích Đầm, phường Vĩnh Nguyên, thành phố Nha Trang.
Nhà thờ họ Lê tại khóm An Hòa, phường Phước Hải, thành phố Nha Trang cũng là một di tích quan trọng, gắn liền với dòng họ của Thủy tổ Lê Văn Đạt. Trên đảo yến Hòn Nội, Nhà thờ Tổ nghiệp Yến sào Khánh Hòa và Miếu thờ Bà Chúa Hòn - Đại Đô đốc Lê Thị Huyền Trâm là những nơi linh thiêng, nơi người dân làm nghề yến thường đến cầu mong bình an, mưa thuận gió hòa.
KỸ THUẬT KHAI THÁC ĐỘC ĐÁO, TINH TẾ - “NGƯỜI NHỆN” TRÊN VÁCH ĐÁ CHEO LEO
Nghề khai thác yến sào ở Khánh Hòa hiện nay vẫn bảo tồn nhiều kỹ thuật, tập tục truyền thống. Người thợ sử dụng những công cụ truyền thống như sào chĩa, dao nhíp... để thu hoạch tổ yến trên những vách đá cheo leo, hang động hiểm trở. Họ luôn tôn trọng loài chim yến, coi đó là món quà của thiên nhiên và tuân thủ nguyên tắc“tam bất”: không lấy tổ yến có trứng, không lấy tổ yến có chim non, không lấy tổ yến non.
Để hiểu hơn về công việc đầy vất vả và hiểm nguy này, chúng tôi đã tìm gặp bác Cam, một người thợ khai thác yến sào lão luyện ở làng Vĩnh Nguyên, Nha Trang. Bác Cam được mệnh danh là “người nhện” của biển cả, bởi bác có thể thoăn thoắt leo trèo trên những vách đá dựng đứng hiểm trở ấy để khai thác tổ yến.
Từ nhỏ, bác Cam đã theo cha ra biển, làm quen với sóng gió, với những hang động hun hút nơi chim yến trú ngụ. “Hồi nhỏ, tôi vừa được đi chơi, vừa được học nghề”, bác Cam kể lại với giọng đầy tự hào. “Cha tôi vừa dạy tôi phương pháp thu hoạch mới leo trèo, vừa chỉ cho tôi cách nhận biết tổ yến, cách thu hoạch mà không làm ảnh hưởng đến loài chim yến”.
Kinh nghiệm chinh phục vách đá cheo leo được truyền từ đời này sang đời khác, tạo nên những bí quyết nghề nghiệp độc đáo. “Mấy ông thợ ngày xưa bám vách lắm”, bác Cam chia sẻ. “Họ lựa từng mỏm đá để leo lên hang, tới chỗ lấy yến. Kinh nghiệm nghề nghiệp của những người đời trước truyền cho đời sau, chỉ cần đưa cây sào vào đúng vị trí là biết có tổ yến hay không”.
NGHỆ THUẬT CHẾ BIẾN YẾN SÀO - TỪ TỔ YẾN THÔ ĐẾN NHỮNG SẢN VẬT TINH TÚY
Yến sào sau khi thu hoạch sẽ được sơ chế và phân loại cẩn thận. Người thợ dùng dao nhọn, nhíp và bàn chải để làm sạch lông, chất bẩn bám vào tổ yến.
Sau đó, tổ yến được phân loại thành nhiều loại dựa trên màu sắc, kích thước và trọng lượng như yến Quan, yến Thiên, yến Bài, yến Hồng...
Chế biến yến sào là một nghệ thuật tinh tế, đòi hỏi sự tỉ mỉ, khéo léo và kinh nghiệm của người thợ.
Tổ yến sau khi được làm sạch sẽ được chế biến thành nhiều sản phẩm khác nhau, từ yến thô, yến tinh chế đến nước yến, đáp ứng nhu cầu đa dạng của người tiêu dùng.
Yến sào Khánh Hòa nổi tiếng với chất lượng cao, sợi yến dai, màu sắc đẹp mắt và hương vị thơm ngon đặc trưng.
Sản phẩm yến sào Khánh Hòa không chỉ được ưa chuộng trong nước mà còn được xuất khẩu sang nhiều quốc gia trên thế giới.
DI SẢN VĂN HÓA PHI VẬT THỂ - NIỀM TỰ HÀO CỦA NGƯỜI KHÁNH HÒA
Mới đây, vào ngày 11/12, ông Lê Văn Hoa, Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Khánh Hòa cho biết, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có quyết định công bố Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Trong đó, đã đưa Tri thức khai thác và chế biến yến sào Khánh Hòa vào Danh mục này. Đây là sự ghi nhận xứng đáng cho những giá trị văn hóa, lịch sử và kinh tế của nghề yến sào Khánh Hòa, đồng thời là động lực để tỉnh tiếp tục bảo tồn và phát huy di sản quý báu này.
BẢO TỒN VÀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG - HƯỚNG TỚI TƯƠNG LAI CỦA NGHỀ YẾN
Để di sản yến sào Khánh Hòa mãi tồn tại và phát triển, cần có sự chung tay góp sức của cộng đồng, doanh nghiệp và chính quyền. Cần tiếp tục nghiên cứu, ứng dụng khoa học công nghệ vào khai thác, chế biến yến sào, nhằm nâng cao năng suất, chất lượng và giá trị gia tăng cho sản phẩm.
Đồng thời, cần đẩy mạnh công tác quảng bá, xúc tiến thương mại để nâng cao giá trị của sản phẩm yến sào Khánh Hòa trên thị trường trong nước và quốc tế.
Bên cạnh đó, việc bảo tồn loài chim yến và môi trường sinh thái cũng là một nhiệm vụ quan trọng.
Cần có những chính sách hợp lý để quản lý và bảo vệ các đảo yến, ngăn chặn khai thác trái phép, đồng thời nâng cao nhận thức của cộng đồng về tầm quan trọng của việc bảo tồn loài chim yến.
Khánh Hòa cũng cần chú trọng phát triển du lịch gắn với nghề yến sào, tạo ra những sản phẩm du lịch độc đáo, hấp dẫn du khách, góp phần quảng bá thương hiệu yến sào Khánh Hòa đến với bạn bè trong nước và quốc tế.
Tri thức khai thác và chế biến yến sào Khánh Hòa không chỉ là một nghề truyền thống mang lại giá trị kinh tế mà còn là một di sản văn hóa quý báu, gắn liền với lịch sử, văn hóa và tâm linh của người dân vùng biển.
Việc được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia là một bước ngoặt quan trọng, mở ra nhiều cơ hội để Khánh Hòa bảo tồn, phát huy và phát triển nghề yến sào một cách bền vững.