Khởi đầu căng thẳng thương mại Mỹ-Trung năm 2019, đại dịch Covid bùng phát năm 2020, tắc nghẽn kênh đào Suez năm 2021, xung đột địa chính trị leo thang giữa Nga và Ukraine năm 2022 và cuộc khủng hoảng ngân hàng Mỹ năm 2023 đều được liệt vào dạng “sự kiện thiên nga đen”.
Mỗi sự kiện xảy ra đều gây ra những gián đoạn cho doanh nghiệp toàn cầu, cũng đồng thời nhấn mạnh nhu cầu ngày càng cấp thiết của việc quản trị rủi ro chặt chẽ và củng cố sức bền cho doanh nghiệp.
Năm nay, “sự kiện thiên nga đen” mới nhất vừa xuất hiện vào tháng 4 khi Mỹ công bố mức thuế đối ứng áp dụng cho Việt Nam là 46%. Một mức cao hơn đáng kể so với dự đoán của nhiều chuyên gia. Tờ The Economist mở đầu bài viết ngày 3/4 của họ bằng một câu nói giản đơn và thẳng thắn: “Chẳng mấy ai ngờ ông ấy có thể đẩy tình hình đi xa đến vậy”.
Theo Khảo sát HSBC Global Trade Pulse mới công bố gần đây, ngay cả khi mức thuế và thời điểm áp dụng cuối cùng vẫn chưa rõ ràng, các doanh nghiệp đã bắt đầu cảm nhận được tác động. 80% doanh nghiệp Việt Nam tham gia khảo sát đã phải đối mặt với tình trạng chi phí gia tăng. 75% dự đoán tình trạng này còn kéo dài trong trung hạn. Nhiều doanh nghiệp tham gia khảo sát đang cân nhắc thay đổi trọng tâm về thị trường mục tiêu cũng như củng cố hoạt động phân tích dữ liệu để ứng phó với biến động. 76% doanh nghiệp lạc quan nhìn nhận tình hình theo hướng tích cực, họ thấy khó khăn về thuế quan càng khuyến khích đổi mới, sáng tạo để củng cố sức bền trong tương lai.
Viện Tài chính Doanh nghiệp định nghĩa “sự kiện thiên nga đen” là “một sự kiện đặc biệt tiêu cực hoặc khó lường đến mức không thể dự đoán được khả năng xảy ra”. Mặc dù vốn được coi là hiện tượng hiếm gặp, các “sự kiện thiên nga đen” xảy ra gần đây gần như có thể dự báo được trong một thế giới bất định. Với những doanh nghiệp có hoạt động toàn cầu, sự thật này đòi hỏi cách nhìn mới để thấu hiểu và quản lý các rủi ro.
Mặc dù có nhiều rủi ro cũng như các mảng cần lưu tâm riêng đối với mỗi doanh nghiệp, tôi sẽ đi sâu vào ba ví dụ về cách các công ty có thể gia tăng sức bền và khả năng thích ứng cho hoạt động kinh doanh: rủi ro tín dụng đối tác trong thương mại, biến động ngoại tệ và quản trị cũng như kiểm soát nội bộ.
RỦI RO ĐỐI TÁC
Bối cảnh chuỗi cung ứng ngày càng trở nên toàn cầu hóa và cũng đồng thời trở nên dễ bị ảnh hưởng. Chỉ cần một mắt xích suy yếu, có thể là nhà cung cấp gặp căng thẳng tài chính, đối tác logistics vướng rắc rối pháp lý hoặc bên mua chậm thanh toán, cũng có thể tạo ra tác động rõ rệt cho hoạt động kinh doanh.
Trong thế giới ngày càng bất định hơn, chúng ta có thể thấy tranh chấp về thương mại quốc tế cũng gia tăng. Rủi ro tín dụng đối tác có thể được xem xét và lồng ghép trong hoạt động của nhiều phòng chức năng, từ tài chính, chiến lược đến kinh doanh, chứ không chỉ hạn chế ở quy trình của khối văn phòng hỗ trợ.
Các công ty nên cân nhắc giám sát ở cấp độ danh mục: bạn đánh giá rủi ro đối tác như thế nào, bạn có tính đến luật pháp sở tại của bên mua không, đâu là những rủi ro phát sinh thêm trong thời hạn thương mại dài hơn và bạn có theo dõi mức độ tập trung rủi ro giữa các bên và quốc gia không.
Kế đến là incoterms, các quy tắc thương mại tiêu chuẩn do Phòng Thương mại Quốc tế ICC xây dựng. Những quy định này xác định phân chia rủi ro và trách nhiệm giữa bên bán và bên mua, chẳng hạn như ai trả chi phí vận chuyển, ai chịu rủi ro hư hỏng hay mất mát hàng hóa và ai phụ trách thông quan hải quan. Mặc dù thường được coi là các điều khoản cơ bản trong phần ghi chú, incoterms có thể là công cụ thiết yếu trong quản trị rủi ro.
Chẳng hạn, lựa chọn giữa điều kiện giao hàng FOB (Free on Board – giao hàng lên tàu) hay CIF (Cost – chi phí, Insuarance – bảo hiểm, Freight – cước phí vận chuyển) có thể thay đổi mức độ trách nhiệm đối với rủi ro vận chuyển và phạm vi bảo hiểm hàng hóa, tạo nên “tấm khiên” bảo vệ trước những tác động trước mắt do thuế quan.
Ngân hàng có vai trò nhất định trong hỗ trợ tăng trưởng kinh doanh mà không làm gia tăng rõ rệt rủi ro đối tác. Chẳng hạn, nghiên cứu lại những công cụ thương mại truyền thống như thư tín dụng hay bảo lãnh hối phiếu, có thể giảm đáng kể rủi ro không nhận được thanh toán cho bên xuất khẩu thông qua chuyến rủi ro sang một ngân hàng quốc tế ổn định hơn.
Cách làm này giúp bảo vệ doanh nghiệp của bạn trong trường hợp đối tác của bạn gặp khó khăn về dòng tiền do những điều chỉnh trong thương mại toàn cầu. Trong quá trình trao đổi với ngân hàng về tài trợ thương mại, bạn còn có thể khám phá nhiều công cụ giảm thiểu rủi ro hữu ích đồng thời có khả năng khai mở nguồn vốn lưu động.
RỦI RO BIẾN ĐỘNG TỶ GIÁ
Nếu rủi ro đối tác thường diễn ra từ từ, rủi ro ngoại hối có thể xảy ra như một trận động đất: đột ngột, gây sốc và có khả năng gây tàn phá. Biến động tỷ giá tiền tệ có thể gây xói mòn biên lợi nhuận và làm nhiễu các dự báo, thậm chí đối với những đồng tiền có vẻ ổn định.
Năm 2022, đồng Yên Nhật xuống mức thấp nhất trong vòng 38 năm so với đồng đô-la Mỹ, giảm hơn 25% chỉ trong vài tháng khi Ngân hàng Trung ương Nhật Bản (BOJ) kiên trì theo đuổi chính sách tiền tệ siêu nới lỏng trong khi Cục Dự trữ Liên bang Mỹ kiên quyết tăng lãi suất. Ngay cả đồng Nhân Dân Tệ tương đối ổn định của Trung Quốc cũng mất giá hồi tháng 4 năm nay, xuống mức thấp nhất kể từ năm 2023.
Những biến động này không chỉ là con số trên lý thuyết. Nếu không có giải pháp phòng ngừa tự nhiên giữa các loại tiền tệ của doanh thu và chi phí hàng hóa, biến động tỷ giá có thể gây ra biến động mạnh và đột ngột về lợi nhuận. Với những công ty có biên lợi nhuận hẹp hoặc chu kỳ hợp đồng dài, những biến động như vậy có thể dẫn đến chênh lệch giữa lãi và lỗ.
Mặc dù vậy, nhiều công ty vẫn chưa có giải pháp phòng ngừa rủi ro này. Theo Khảo sát Quản trị Rủi ro Doanh nghiệp năm 2024 của HSBC, 47% nhà quản lý tài chính doanh nghiệp cho biết tổ chức của họ không sẵn sàng trước các rủi ro liên quan đến tỷ giá ngoại hối, đánh giá rủi ro này cao hơn rủi ro chuỗi cung ứng (35%) hoặc rủi ro khí hậu (34%) khi xếp hạng những rủi ho hàng đầu. Hơn 40% doanh nghiệp tham gia khảo sát bị giảm thu nhập do không phòng vệ rủi ro tỷ giá.
Giải pháp để quản lý rủi ro biến động tỷ giá thì có sẵn từ lâu nhưng thường bị ngó lơ. Giao dịch ngoại tệ kỳ hạn, hợp đồng theo tỷ giá được xác định trong tương lai, là công cụ phòng ngừa rủi ro tiền tệ phổ biến nhất, ấn định tỷ giá tại thời điểm giao dịch mà không cần quan tâm đến điều khoản thanh toán.
Điều quan trọng là giám đốc tài chính cần xem lại toàn bộ chiến lược tỷ giá của công ty. Trong trường hợp “mất bò mới lo làm chuồng”, các giải pháp phòng ngừa riêng lẻ thường tốn kém trong khi một chiến lược tỷ giá nghiêm túc tập trung vào ổn định biên lợi nhuận thay vì chạy theo dự báo của thị trường có thể sẽ mang lại hiệu quả bền vững hơn qua thời gian.
QUẢN TRỊ MỐI NGUY NỘI SINH
Mặc dù những cú sốc bên ngoài thường thu hút sự chú ý nhiều hơn, một vài rủi ro nghiêm trọng nhất lại bắt nguồn từ bên trong doanh nghiệp. Những thất bại trong quản trị, từ gian lận công khai đến lỗi vận hành, có thể làm doanh nghiệp suy sụp nhanh hơn cả suy thoái thị trường.
Sự kiện gây chấn động gần đây liên quan đến một công ty công nghệ tài chính (fintech) được định giá nhiều tỷ đô-la là một ví dụ rất điển hình. Các cuộc điều tra nội bộ cho thấy doanh thu thường xuyên bị “thổi phồng”, nhiều hợp đồng ký lùi ngày và kiểm soát nội bộ yếu kém. Trong những trường hợp như vậy, các nhà đầu tư phải ôm những tổn thất nặng nề.
Mặc dù vậy, quản trị doanh nghiệp thường được coi là việc phải làm nhằm mục đích tuân thủ pháp luật nhiều hơn là quyết sách chiến lược. Về cơ bản, rủi ro quản trị thường liên quan đến sự chính trực và sự vững vàng trong cơ cấu đưa ra quyết định cũng như đảm bảo tư duy phản biện được kết hợp với các bước kiểm soát và quy trình cho phép doanh nghiệp vững vàng. Kiểm soát nội bộ - sự phân tách rõ ràng nhiệm vụ, chế độ phê duyệt kép và lịch sử kiểm toán – đóng vai trò hết sức thiết yếu.
Văn hóa rất có ý nghĩa ở đây. Tư duy phản biện cũng quan trọng đối với mọi cấp bậc. Trong bối cảnh các tổ chức ngày càng coi trọng dữ liệu hơn, vẫn có người muốn trì hoãn dùng bảng thông tin tổng quát và số liệu.
Tuy nhiên, trực giác và kinh nghiệm lại có khả năng phát hiện những điểm mà các thuật toán có thể bỏ lỡ. Trong cuốn sách “The Checklist”, Atul Gawande đã nhấn mạnh rằng trong những nghề từ kỹ thuật đến hàng không, việc sử dụng danh sách kiểm tra như một cơ cấu có thể xây dựng kỷ luật nhưng cần cho phép các chuyên gia thích nghi cũng như phản ứng với các tình huống.
Cần khuyến khích nhân viên đóng góp ý kiến, đặt câu hỏi khi có sự thiếu nhất quán và bày tỏ quan ngại mà không lo sợ bị trả thù. Một chính sách bảo vệ người tố giác được biên soạn cẩn thận sẽ trở nên vô nghĩa nếu thực tế doanh nghiệp không khuyến khích nhân viên được thể hiện ý kiến trái chiều. Ngay cả khi những lo ngại được nêu ra chỉ là báo động giả, thì văn hóa đó vẫn nên được đề cao.
Sự đa dạng về kinh nghiệm hoặc nền tảng, dù ở vị trí quản lý hay hội đồng quản trị, đều có thể mang lại những góc nhìn phản biện và đề xuất có giá trị. Việc luân chuyển nhân sự kiểm soát chủ chốt, kiểm tra tình huống định kỳ và kiểm toán độc lập chặt chẽ sẽ góp phần duy trì văn hóa quản lý rủi ro toàn diện hơn.
Suy cho cùng, rủi ro quản trị chính là nền tảng cho mọi hoạt động quản lý rủi ro khác nương tựa vào. Khi có một hệ thống quản trị vững chắc, các nhà đầu tư và tổ chức tín dụng sẽ có niềm tin hơn, đặc biệt trong những giai đoạn căng thẳng. Thiếu đi nền tảng này, ngay cả những hệ thống quản lý rủi ro tốt nhất cũng sẽ sụp đổ dưới áp lực.
TỪ PHỎNG ĐOÁN ĐẾN PHÒNG THỦ
Trong thế giới ngày nay, biến động không còn là điều bất thường mà đã trở thành bình thường. Các hoạt động phức tạp trên chính trường, sự kiện khí hậu, gián đoạn công nghệ, tấn công mạng và sự phân mảnh kinh tế dường như sẽ khó có thể lắng xuống. Đối với lãnh đạo doanh nghiệp, câu hỏi đặt ra không phải là liệu sự gián đoạn tiếp theo có xảy ra hay không, mà là liệu tổ chức của bạn có khả năng nhận diện và điều chỉnh kịp thời để ứng phó với những rủi ro mà nó mang lại hay không.
Điều này đòi hỏi một sự thay đổi trong tư duy. Quản trị rủi ro cần chuyển từ tâm thế bị động ứng phó và hoạt động độc lập sang hướng chủ động và gắn kết chặt chẽ. Các rủi ro tiềm ẩn và khả năng đối phó cần được đưa ra thảo luận ở tất cả các cấp trong tổ chức. Cần khuyến khích sự đổi mới, sáng tạo nhưng đồng thời phải nhận thức rõ về những rủi ro không mong muốn có thể phát sinh.
Xét cho cùng, những tổ chức có văn hóa quản trị rủi ro mạnh mẽ, nhận thức được rằng chúng ta cần học cách sống chung với "thiên nga đen" trong tương lai, sẽ vượt trội hơn hẳn các đối thủ cạnh tranh về lâu dài trong việc điều hướng các cú sốc. Tổ chức của bạn đã sẵn sàng không chỉ để tồn tại – mà còn để dẫn đầu – vượt qua làn sóng gián đoạn tiếp theo chưa?
Douglas Matheson, Giám đốc cấp cao Quản lý rủi ro tín dụng và Tuân thủ, HSBC Việt Nam
