Trong bối cảnh kinh tế thế giới đang tái cấu trúc mạnh mẽ, những chính sách thương mại mới từ Mỹ đã và đang tạo ra làn sóng dịch chuyển chuỗi cung ứng toàn cầu. Không chỉ đơn thuần là câu chuyện về thuế quan, đây còn là bước đi chiến lược nhằm đảm bảo an ninh nguyên liệu và giảm sự phụ thuộc vào các thị trường tập trung. Điều này mở ra một không gian mới cho các quốc gia sở hữu tài nguyên giàu tiềm năng, trong đó có Việt Nam, để tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu. Chính từ đây, cơ hội gia nhập chuỗi cung ứng chiến lược đang đặt Việt Nam trước một ngã rẽ quan trọng.
Sắc lệnh mới nhất của Tổng thống Trump liệt kê hơn 45 nhóm hàng hóa được hưởng mức thuế nhập khẩu 0% từ các “đối tác phù hợp” tức những quốc gia đã ký kết khung thỏa thuận nhằm giảm bớt các loại thuế đối ứng và thuế quan theo Điều 232 về an ninh quốc gia.
Tổng thống Trump nhấn mạnh, các mặt hàng được miễn thuế chủ yếu là sản phẩm Mỹ không thể sản xuất, khai thác hoặc đáp ứng đủ nhu cầu trong nước. Một quan chức Nhà Trắng cho biết, danh mục này bao gồm cả sản phẩm nông nghiệp, máy bay và linh kiện, cùng một số nguyên liệu phi sáng chế phục vụ ngành dược phẩm. Đáng chú ý, danh mục miễn thuế có graphite, nhiều dạng niken – nguyên liệu then chốt trong sản xuất thép không gỉ và pin xe điện cùng các hợp chất dược phẩm…
Đây được xem là bước đi chiến lược của Washington nhằm củng cố chuỗi cung ứng nguyên liệu trọng yếu, giảm sự phụ thuộc vào các thị trường tập trung, đồng thời khuyến khích các đối tác thương mại thân cận mở rộng hợp tác.
MỸ THIẾU HỤT NGUỒN CUNG MẶT HÀNG CHỦ LỰC
Trong bối cảnh đó, Việt Nam nổi lên như một điểm sáng với một số tiềm năng xuất khẩu những mặt hàng được Mỹ miễn thuế.
Xét về các mặt hàng nông nghiệp, theo số liệu thống kê từ Bộ Nông nghiệp Mỹ, các mặt hàng nông sản nhập khẩu hàng đầu của nước này là thực phẩm và đồ uống chế biến, và các sản phẩm nhiệt đới. Ngành nông nghiệp của Mỹ cũng rất phát triển, tuy nhiên 1/5 sản lượng tiêu thụ của người dân vẫn đến từ hoạt động nhập khẩu bởi một số sản phẩm không thể được trồng ở trong nước và đưa đến tay người tiêu dùng với giá cả phải chăng.
Điển hình là các sản phẩm thủy, hải sản chế biến, theo ông Gavin Gibbons, giám đốc chiến lược tại Viện Thủy sản Quốc gia Mỹ, hải sản "về cơ bản khác biệt" so với các loại thực phẩm khác vì 85% lượng tiêu thụ của Hoa Kỳ được cung cấp từ nguồn nhập khẩu. Vùng biển Mỹ hiện đã được đánh bắt đạt sản lượng bền vững tối đa, trong khi các quy định khiến việc mở rộng nuôi trồng thủy sản trong nước gặp khó khăn. Theo dữ liệu của Bộ Thương mại Hoa Kỳ, thâm hụt thương mại hải sản của quốc gia này là 24 tỷ USD vào năm 2022.
Bên cạnh đó, theo Hiệp hội Sản phẩm Tươi sống quốc tế (IFPA), tổng kim ngạch nhập khẩu trái cây và rau quả tươi của Mỹ trong năm 2024 là 33 tỷ USD, dự kiến nhập khẩu nông sản tươi sẽ tiếp tục tăng. Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ (USDA) dự báo giá trị nhập khẩu sẽ đạt 35,6 tỷ USD vào năm 2025, trong đó 20,1 tỷ đô la dành cho trái cây tươi và 13,5 tỷ USD dành cho rau củ tươi, tăng 10% so với năm 2024.
Do vậy nhiều doanh nghiệp Mỹ và các cơ quan quản lý luôn kỳ vọng một số mặt hàng thực phẩm có thể được miễn thuế quan nhập khẩu của Tổng thống Trump trong tương lai. Trong một chia sẻ gần đây, Bộ trưởng Thương mại Hoa Kỳ Howard Lutnick cho rằng các nguồn tài nguyên thiên nhiên chẳng hạn như cà phê, xoài và dứa không được sản xuất tại Hoa Kỳ có thể được miễn thuế quan của ông Trump.
Tương tự các mặt hàng nông sản, thị trường Mỹ hiện là một trong những thị trường tiêu thụ sản phẩm gỗ lớn nhất thế giới, trong đó nhu cầu tập trung chủ yếu ở lĩnh vực xây dựng và sửa chữa nhà cửa, chiếm tới khoảng hai phần ba tổng lượng gỗ rắn tiêu thụ. Năm 2019, mức tiêu thụ gỗ rắn của Mỹ đạt trên 151 triệu m³, cao nhất kể từ năm 2007, và dự báo sẽ tiếp tục duy trì xu hướng tăng nhẹ trong giai đoạn 2024–2025, đặc biệt ở phân khúc gỗ mềm phục vụ sửa chữa và cải tạo nhà ở.
Về nguồn cung, Mỹ là nhà sản xuất gỗ lớn với các trung tâm chế biến tập trung ở khu vực miền Nam, song vẫn phụ thuộc đáng kể vào nhập khẩu, nhất là từ Canada, quốc gia hiện đáp ứng khoảng 25% nhu cầu gỗ mềm và 20% nhu cầu ván cấu kiện của thị trường Mỹ. Điều này cho thấy dù ngành sản xuất gỗ trong nước đang mở rộng, Mỹ vẫn cần bổ sung nguồn cung từ bên ngoài để đáp ứng nhu cầu ngày càng gia tăng của nền kinh tế.
NHỮNG HÀNG HOÁ CÓ LỢI THẾ CỦA VIỆT NAM
Đứng trước những cơ hội mở rộng thêm thị phần xuất khẩu tại thị trường Mỹ, với những tiền đề đã đạt được và tiềm năng sẵn có, Việt Nam khá tự tin có khả năng tăng sản lượng xuất khẩu sang thị trường khó tính này. Kim ngạch xuất khẩu nông lâm thủy sản (NLTS) sang Mỹ 6 tháng đầu năm 2025 đạt 33,8 tỷ USD, tăng 16% so với cùng kỳ.
Một số mặt hàng nông sản chính có sự tăng trưởng mạnh gồm: Cà phê, chè, sắn, thủy sản, gỗ và sản phẩm gỗ...
Riêng sản phẩm gỗ, trong 6 tháng đầu năm 2024, Hoa Kỳ chiếm 54% tổng giá trị xuất khẩu, thì 6 tháng đầu năm 2025, con số này là 56%. Sự tăng trưởng tích cực cho thấy khả năng thích ứng nhanh, linh hoạt của doanh nghiệp Việt Nam trước các rào cản kỹ thuật và thuế quan ngày càng khắt khe.
Theo Hiệp hội Gỗ và Lâm sản Việt Nam (VIFOREST) báo cáo rằng hơn 520.000 ha rừng tại Việt Nam hiện đã được chứng nhận quản lý bền vững, chiếm khoảng 13% tổng diện tích rừng trồng. Việt Nam đặt mục tiêu chứng nhận một triệu ha vào năm 2030 theo Chiến lược phát triển lâm nghiệp giai đoạn 2021-2030, bao gồm tầm nhìn đến năm 2050.
Việt Nam có chuỗi cung ứng chế biến gỗ rất mạnh (nhiều nhà máy, tay nghề sản xuất nội thất, năng lực gia công) nên khả năng tăng sản lượng cho thị trường Mỹ là cao, đặc biệt cho mảng nội thất gỗ chế biến sẵn.
Với mặt hàng nông nghiệp, cà phê là một sản phẩm đang có rất nhiều dư địa để phát triển, theo dự báo, niên vụ 2025/26 sản lượng cà phê của Việt Nam sẽ đạt khoảng 31 triệu bao, trong đó 30 triệu bao robusta và một triệu bao arabica. Diện tích thu hoạch dự kiến tăng lên 620.000 ha, nối dài xu hướng mở rộng đã duy trì hơn một thập kỷ qua. Khu vực Tây Nguyên hiện chiếm tới 92% diện tích và 90% sản lượng, tiếp tục là “thủ phủ” cà phê của cả nước. Năng suất được cải thiện nhờ giá xuất khẩu thuận lợi, điều kiện thời tiết tích cực và mức đầu tư phân bón cao hơn.
Đáng chú ý, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã đặt mục tiêu đến năm 2030 phát triển 19.000 ha cà phê đặc sản với sản lượng khoảng 11.000 tấn. Đây là bước đi chiến lược nhằm nâng cao giá trị gia tăng, mở rộng phân khúc cao cấp, từ đó gia tăng sức cạnh tranh của cà phê Việt Nam tại các thị trường khó tính như Mỹ, nơi nhu cầu tiêu thụ cà phê đặc sản và cà phê chế biến sâu đang ngày càng tăng.
Dựa trên những tiềm năng sẵn có, có thể thấy Việt Nam sở hữu nhiều lợi thế để tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng nông sản, thủy sản và gỗ của Mỹ – một thị trường nhập khẩu khổng lồ nhưng không tự cung đủ nhu cầu trong nước.
Đối với nông sản chủ lực khác như hạt điều, hồ tiêu hay trái cây nhiệt đới, Việt Nam đều nằm trong nhóm quốc gia dẫn đầu thế giới về sản lượng và xuất khẩu. Những yếu tố này cho thấy Việt Nam không chỉ có khả năng cung cấp một phần đáng kể nhu cầu nhập khẩu của Mỹ, mà còn có tiềm năng mở rộng thị phần trong dài hạn, đặc biệt ở các sản phẩm có giá trị gia tăng cao.
CƠ HỘI CHO NIKEN VIỆT NAM
Ngoài những những mặt hàng nông nghiệp chủ lực được Mỹ mở cửa trong thời gian tới, Việt Nam còn có “mỏ vàng” niken với nhiều dự án được đưa vào khai thác có thể đáp ứng nhu cầu lớn của thị trường Mỹ.
Cơ quan Khảo sát địa chất Hoa Kỳ (USGS) từng thêm niken vào danh sách đề xuất về "50 khoáng chất quan trọng" - được xác định dựa trên yếu tố là những khoáng chất thiết yếu đối với kinh tế hoặc an ninh quốc gia và có chuỗi cung ứng dễ bị gián đoạn. Niken là một trong nhiều tài nguyên đang được săn đón trên thế giới, nhất là khi nó được sử dụng nhiều trong ngành công nghệ tương lai như pin xe điện.
Trong khi đó, tại Việt Nam, theo nghiên cứu công bố tại Viện Khoa học và Công nghệ Mỏ - Luyện kim, Bộ Công Thương, tổng trữ lượng và tài nguyên niken ở Việt Nam ước đạt khoảng 3,6 triệu tấn kim loại. Trong đó, Thanh Hóa chiếm phần lớn với hơn 3 triệu tấn, tiếp đến là Sơn La (420.523 tấn) và Cao Bằng (133.677 tấn).
Phần lớn nguồn niken này tồn tại dưới dạng khoáng vật đi kèm trong quặng crôm, điển hình như tại mỏ crômit Cổ Định (Thanh Hóa), song đến nay chưa có giải pháp thu hồi hiệu quả. Quặng niken tại Sơn La và Cao Bằng chủ yếu là loại hình quặng niken – đồng xâm tán.
Các chuyên gia cho rằng, hướng đi công nghệ phù hợp nhất hiện nay là tập trung sản xuất các chế phẩm muối niken, đồng thời hợp tác với những doanh nghiệp sở hữu công nghệ tiên tiến để tiến tới sản xuất pin từ nguồn quặng nội địa. Mục tiêu này không chỉ đáp ứng nhu cầu phát triển năng lượng tái tạo và công nghiệp xe điện, mà còn nâng cao giá trị sử dụng của nguồn tài nguyên quý hiếm.
Về mặt chính sách, năm 2018, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Quy hoạch thăm dò, khai thác, chế biến và sử dụng quặng vàng, đồng, niken, molipden đến năm 2025, có xét đến 2035. Theo đó, Việt Nam đặt mục tiêu sản lượng khai thác đạt 118.000 tấn tinh quặng niken vào năm 2025, đồng thời đưa vào vận hành hai nhà máy sản xuất sản phẩm niken với công suất 8.000 – 11.000 tấn/năm.
Trong lĩnh vực đầu tư nước ngoài, Blackstone Minerals, một công ty khai thác mỏ của Australia hiện đang phát triển ba dự án liên quan chặt chẽ tại miền Bắc Việt Nam. Năm 2019, doanh nghiệp này đã mua lại 90% cổ phần Công ty TNHH Mỏ Niken Bản Phúc (Sơn La), cách Hà Nội khoảng 160 km.
Mới đây, trong buổi làm việc với Thủ tướng Phạm Minh Chính vào đầu tháng 7, lãnh đạo Tập đoàn Vale - Tập đoàn đa quốc gia của Brazil trong lĩnh vực kim loại, khai khoáng, logistics và sản xuất quặng sắt và niken lớn nhất thế giới bày tỏ mong muốn mở rộng hợp tác với Việt Nam
Theo kế hoạch phát triển đến năm 2025, Việt Nam dự kiến khai thác khoảng 118.000 tấn quặng niken, với sản lượng chế biến đạt từ 8.000 đến 11.000 tấn mỗi năm. Điều này cho thấy bước chuyển quan trọng từ khai thác thô sang chế biến sâu, gia tăng giá trị và khả năng cạnh tranh trên thị trường quốc tế.
Niken từ Việt Nam có thể trở thành nguồn cung chiến lược thay thế, giảm rủi ro cho các tập đoàn Mỹ trong bối cảnh địa chính trị phức tạp. Bên cạnh đó, chính sách mới cũng có thể thu hút dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài vào ngành khai khoáng và năng lượng sạch, tạo ra những cú hích đáng kể cho công nghiệp hỗ trợ trong nước.
Sắc lệnh miễn thuế niken của Mỹ không chỉ là một chính sách thương mại, mà còn là tín hiệu về sự tái định hình chuỗi cung ứng toàn cầu. Với nguồn tài nguyên dồi dào, định hướng phát triển công nghiệp chế biến và quan hệ thương mại ngày càng mở rộng, Việt Nam đang đứng trước cơ hội hiếm có để trở thành đối tác cung ứng chiến lược cho nền kinh tế lớn nhất thế giới. Vấn đề còn lại là chúng ta sẽ hành động nhanh và quyết liệt đến đâu để biến tiềm năng ấy thành lợi thế cạnh tranh thực sự.
