Quốc hội vừa chính thức thông qua Luật Thuế thu nhập cá nhân (sửa đổi), xác lập bước ngoặt mang tính lịch sử khi nâng ngưỡng doanh thu chịu thuế của hộ kinh doanh lên 500 triệu đồng/năm, có hiệu lực từ ngày 1/1/2026. Việc chuyển từ cơ chế thuế khoán sang kê khai vốn được xem như “cuộc cải cách 180 độ” trong tư duy quản lý, dự kiến sẽ tạo ra tác động sâu rộng đối với hàng triệu hộ kinh doanh trên cả nước – một thành phần trong kinh tế tư nhân.
Trong bối cảnh loạt vụ việc trốn thuế hàng nghìn tỷ đồng bị phanh phui, yêu cầu minh bạch hóa doanh thu trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết, nhưng đồng thời cũng đặt ra nhiều thách thức về năng lực tuân thủ, chuẩn hóa quy trình và đảm bảo hoạt động kinh doanh không bị gián đoạn.
Xoay quanh những thay đổi lớn này, Thương gia có cuộc trao đổi với Luật sư Trương Thanh Đức, Giám đốc Công ty Luật Anvi để làm rõ các vướng mắc, rủi ro và lộ trình thích ứng cho khu vực hộ kinh doanh, nhóm chủ thể đang đứng trước thời điểm chuyển đổi quan trọng nhất trong nhiều năm qua.
Thưa luật sư, vì sao việc chuyển từ cơ chế thuế khoán sang cơ chế kê khai thực chất có thể sẽ gây nhiều xáo trộn đối với hộ kinh doanh?
Việc chuyển đổi tạo ra cú “quay 180 độ” trong tư duy quản lý thuế. Trước đây, phần lớn hộ kinh doanh nộp thuế theo hình thức khoán, con số doanh thu được hình thành từ sự thỏa thuận giữa hộ kinh doanh và cán bộ thuế, thiếu chính xác và không phản ánh đúng thực tế. Một cửa hàng có thể đạt doanh thu vài tỷ đồng mỗi năm nhưng vẫn được khoán ở mức rất thấp. Nhiều tuyến phố kinh doanh sầm uất, doanh thu thực tế đều vượt xa mức khoán cũ, nhưng hệ thống quản lý cũ không đủ công cụ kiểm soát.
Khi chuyển sang kê khai theo quy trình, từng bước phải ghi nhận doanh thu, chi phí và phải báo cáo hạch toán đầy đủ, con số trở nên thật hơn, kéo theo nghĩa vụ thuế thay đổi đáng kể. Rất nhiều hộ vốn quen “đơn giản”, “tùy tiện” nay phải đối diện yêu cầu minh bạch và chính xác, ắt dẫn tới tâm lý lo ngại, sợ sai và sợ bị xử phạt là điều dễ hiểu.
Với hàng triệu hộ kinh doanh lần đầu kê khai thuế, đâu là khó khăn lớn nhất và cần giải pháp gì để không làm gián đoạn hoạt động kinh doanh?
Khó khăn lớn nhất là năng lực tuân thủ. Hàng triệu hộ kinh doanh chưa từng lập báo cáo, chưa quen phần mềm kế toán, chưa hiểu đầy đủ quy trình thuế. Trong khi đó, ngay cả doanh nghiệp vốn đã vận hành bài bản vẫn liên tục vướng mắc nhiều năm trong kê khai và hạch toán.
Theo tôi, cơ quan quản lý cần có lộ trình mềm, có thời gian “ân giảm” trong 1–2 năm đầu, không xử phạt các lỗi nhỏ, lỗi do thiếu hiểu biết hoặc sơ suất. Chỉ những hành vi cố ý gian lận, chiếm đoạt thuế mới cần xử lý nghiêm. Song song đó, cần đẩy mạnh tuyên truyền, hỗ trợ kỹ thuật, phổ biến rõ biểu mẫu, quy trình, phần mềm; đặc biệt là cung cấp công cụ kế toán miễn phí hoặc chi phí thấp để hộ kinh doanh có thể thực hiện đầy đủ nghĩa vụ mà không bị “choáng ngợp”.
Thực tế cho thấy có nhiều trường hợp hộ kinh doanh doanh thu hàng nghìn tỷ nhưng nộp thuế rất thấp bằng cách dùng nhiều tài khoản cá nhân. Chúng ta có thể thấy hiện trạng này qua nhiều vụ án gần đây như vụ Hoàng Hường trốn thuế gần 2000 tỷ bằng cách hợp thức hóa 25 hộ kinh doanh, hay vụ tiệm vàng Kim Chung doanh thu 5000 tỷ nhưng mỗi tháng chỉ nộp thuế khoảng 10 triệu đồng. Ông đánh giá thế nào về tình trạng này?
Việc sử dụng tài khoản cá nhân để giao dịch, phân tán doanh thu qua nhiều người thân trong gia đình, hoặc lập nhiều hộ kinh doanh nhằm “xé nhỏ” quy mô là những cách thức lách luật đã tồn tại từ lâu. Trong bối cảnh pháp luật trước đây còn lỏng lẻo và cơ quan thuế chủ yếu quản lý theo phương thức khoán, các hành vi này tuy thiếu minh bạch nhưng lại không bị xem là vi phạm rõ ràng.
Những vụ việc gần đây cho thấy mức độ nghiêm trọng của tình trạng này. Như vụ Hoàng Hường, cơ quan điều tra xác định nữ dược sĩ đã hợp thức hóa 25 hộ kinh doanh và 44 cá nhân đứng tên kinh doanh trong hệ sinh thái riêng để bán thực phẩm chức năng và các sản phẩm sức khỏe. Nhờ “xé nhỏ” mô hình, toàn bộ doanh thu bị phân tán, không phản ánh đúng thực tế. Số thuế bị trốn lên tới hơn 2.000 tỷ đồng, thể hiện một mức độ gian lận có hệ thống và kéo dài.
Hay tại Thanh Hóa, Công ty TNHH Thương mại Vàng bạc Kim Chung đạt doanh thu 5.000 tỷ đồng chỉ trong 5 năm, nhưng mỗi tháng chỉ nộp khoảng 10 triệu đồng tiền thuế. Vợ chồng chủ doanh nghiệp chỉ đạo lập hàng chục tài khoản cá nhân, tiến hành giao dịch ngoài sổ sách và không khai báo, khiến cơ quan thuế không thể xác định đúng dòng tiền.
Những hành vi này không chỉ gây thất thoát ngân sách mà còn tạo bất bình đẳng nghiêm trọng giữa hộ kinh doanh và doanh nghiệp tuân thủ đầy đủ nghĩa vụ thuế. Với cơ chế quản lý mới dựa trên dữ liệu và giao dịch điện tử, các hình thức lách luật nêu trên đã trở thành vi phạm rõ ràng và phải xử lý nghiêm để răn đe.
Tuy vậy, tôi vẫn giữ nguyên quan điểm, quá trình chuyển đổi sắp tới cần có lộ trình mềm, bởi yêu cầu hàng triệu hộ kinh doanh chuyển sang kê khai đầy đủ ngay lập tức là điều không khả thi. Cơ quan thuế cần cho phép một khoảng thời gian để các hộ làm quen, điều chỉnh và chuẩn hóa hoạt động, tránh tạo cú sốc khiến thị trường xáo trộn. Chỉ những trường hợp cố tình gian lận có tổ chức, doanh thu lớn, trốn thuế quy mô hàng trăm đến hàng nghìn tỷ mới phải xử lý thật nghiêm để bảo đảm tính công bằng của hệ thống thuế.
Quốc hội vừa thông qua mức miễn thuế 500 triệu đồng/năm đối với hộ kinh doanh. Theo ông, mức này đã hợp lý chưa?
Mức 500 triệu đồng là thay đổi rất lớn, gấp năm lần ngưỡng cũ. Xét trên bình diện chung, đây là con số tương đối hợp lý để đảm bảo công bằng: cá nhân có thu nhập tiền lương được giảm trừ hơn 15 triệu đồng/tháng, tương đương thu nhập ròng cả năm hơn 200 triệu đồng; trong khi hộ kinh doanh không tách bạch chi phí được miễn thuế doanh thu đến 500 triệu đồng là phù hợp. Tuy nhiên, những hộ từng khai thấp hơn thực tế nay buộc phải thể hiện đúng doanh thu sẽ thấy bất lợi hơn.
Về tổng thể, mức 500 triệu là bước tiến giúp thu hẹp khoảng cách giữa nghĩa vụ thuế của hộ kinh doanh và doanh nghiệp, hướng đến môi trường kinh doanh bình đẳng và minh bạch.
Hiện nhiều hộ kinh doanh lớn phản ánh phần lớn nguyên liệu đầu vào của họ được mua từ các hộ nhóm 2 – những đơn vị có doanh thu dưới 500 triệu đồng/năm và không phải chịu nghĩa vụ về thuế. Điều này khiến các hộ kinh doanh lớn gặp khó khăn trong việc kê khai và khấu trừ. Luật sư nhìn nhận đây có phải khoảng trống pháp lý và tác động đến quyền lợi chính đáng của nhóm hộ doanh thu trên 3 tỷ đồng/năm?
Đây là vấn đề tồn tại lâu nay và chưa thể giải quyết triệt để ngay lập tức. Hộ kinh doanh chỉ nộp thuế trên doanh thu, không khấu trừ VAT, không hạch toán theo chuẩn doanh nghiệp. Khi áp dụng ngưỡng 500 triệu đồng, sẽ có tình huống doanh nghiệp mua hàng từ hộ nhỏ nhưng không có hóa đơn đầu vào để hạch toán. Tuy nhiên, nếu yêu cầu tất cả hộ kinh doanh phải vận hành như doanh nghiệp thì không phù hợp và vượt quá khả năng của họ.
Giải pháp là chuyển đổi dần: trước tiên là làm thật, kê khai đúng; sau đó siết dần quy trình, tiến tới yêu cầu nhóm hộ có quy mô lớn phải chuyển thành doanh nghiệp để đảm bảo chuẩn mực hạch toán. Quá trình này cần thêm vài năm để tạo mặt bằng kinh doanh công bằng, đảm bảo nguồn thu ngân sách và hạn chế khoảng trống chính sách.
Xin cảm ơn luật sư!
