Ngày 2/4, khi công bố chính sách thuế với tên gọi Ngày Giải Phóng - Liberation Day, Tổng thống Donald Trump dường như muốn chứng minh với thế giới rằng, Mỹ đã bị thế giới đối xử bất công như thế nào. Mặc dù mọi con số thuế quan trong chính sách này “rất vô nghĩa” nhưng thông điệp lại rất rõ ràng: Kỷ nguyên của thương mại tự do toàn cầu đã chính thức chấm dứt.
Ngay khi đó, thị trường dường như đảo lộn, các phe đồng minh của Mỹ thể hiện sự tức giận. Các nhà kinh tế học thì dự báo về một thảm hoạ kinh tế sắp ập đến. Torsten Slok, trực thuộc Apollo đã ước tính về khả năng nền kinh tế Mỹ rơi vào suy thoái do chính sách thuế này ra lên tới 90%.
MỘT THỰC TẾ BẤT NGỜ
Nhìn sâu vào các thành phần kinh tế Mỹ, có vẻ như, chính sách thuế này của Tổng thống Trump thực sự sẽ khiến nhiều lĩnh vực phải chịu “nỗi đau có thật”. Ở một số ngành hàng có vòng đời sản phẩm dài như ô tô hay đồ gia dụng, giá cả hàng hoá tăng hơn 3% chỉ trong quý II/2025, mức cao nhất so với những năm 1990 (ngoại trừ giai đoạn đại dịch COVID-19). Giá hàng hoá thuộc nhóm ngành đồ chơi (đa phần nhập từ Trung Quốc) đã tăng gần 5% - cũng là một mức tăng bất thường.
Ước tính của The Economist cho thấy, các mức thuế này đang khiến lạm phát phải “gánh” thêm khoảng 0,3 điểm phần trăm. Các ngành chịu tác động trực tiếp như sản xuất và bán lẻ đều đã cho thấy sự sụt giảm về việc làm. Các doanh nghiệp liên tục đổ lỗi cho hệ quả từ việc gia tăng chi phí cùng sự bất ổn của nền kinh tế. Trong khi đó, niềm tin tiêu dùng của người dân Mỹ trong tháng 9/2025 đã xuống thấp hơn 20% so với cùng kỳ năm trước. Nếu so sánh với một nước Mỹ không có thuế quan, mọi thứ dường như đang trở nên tồi tệ hơn.
Tuy nhiên, sau 6 tháng từ khi chính sách thuế này có hiệu lực, những hậu quả nghiêm trọng như các dự báo vẫn chưa xuất hiện. Kinh tế Mỹ không hề có tình trạng lạm phát mất kiểm soát, thậm chí còn tăng trưởng 3,8% trong quý II/2025. Chi nhánh Atlanta của Cục Dự trữ Liên bang Mỹ thậm chí còn dự báo mức tăng tương tự cho quý III/2025. Bởi người tiêu dùng Mỹ vẫn chi tiêu, doanh nghiệp Mỹ vẫn tiếp tục đầu tư và thị trường chứng khoán Mỹ thì bùng nổ. Điều này khiến triển vọng kinh tế toàn cầu được cải thiện. Cụ thể, tháng 9 vừa qua, OECD đã nâng dự báo mức tăng trưởng kinh tế thế giới lên 3,2%, tăng so với dự báo 2,9% từ ba tháng trước đó.
MỘT THẾ GIỚI “HIỀN HÒA” HƠN
Vì sao lại có những tín hiệu tích cực như vậy? Lý do chính là các mức thuế trên thực tế đã “mềm” hơn nhiều so với tuyên bố ban đầu của Tổng thống Trump. Vào tháng 4, thuế trung bình của Mỹ được ước tính khoảng 30%, nhưng đến nay các mô hình cho thấy con số này chỉ gần 18%. Ông Trump từng đe dọa áp thuế quan với Trung Quốc lên đến 145%, nhưng đến tháng 9, mức thuế thực tế chỉ bằng một phần ba.
Kể cả khi ông Trump đe dọa về việc sẽ tăng thuế lên 100% với hàng hóa Trung Quốc từ 1/11, giới quan sát vẫn tin rằng đó chỉ là đòn nắn gân giữa hai cường quốc.
Mức áp thuế quan với hàng hoá Hàn Quốc cũng giảm từ 25% xuống 15%. Ngay cả Lesotho - một quốc gia nhỏ không giáp biển và chủ yếu xuất khẩu quần áo sang Mỹ - cũng từng bị “ấn định” mức thuế 50%. Tuy nhiên, mức thuế quan này lại chưa bao giờ được thực thi. Việc chậm trễ trong quá trình triển khai hàng rào thuế quan ấy đã giúp rất nhiều quốc gia tránh khỏi cú sốc. Bên cạnh đó, khi Tòa án Tối cao Mỹ có thể ban hành phán quyết đủ “sức mạnh” ngăn chặn chính sách thuế này của Tổng thống Donald Trump đã khiến các doanh nghiệp chần chừ trong việc tăng giá hàng hoá, hạn chế giảm mức chi tiêu của người tiêu dùng.
Ngoài ra, việc miễn trừ thuế từ một số hiệp định thương mại tự do cũng gián tiếp làm giảm tác động của chính sách thuế này. Gần một nửa hàng hoá nhập khẩu vào Mỹ được loại khỏi danh sách chịu thuế. Các mặt hàng điện tử như điện thoại thông minh và máy tính đã được miễn hoàn toàn. Mức áp thuế lên đến 50% dành cho Brazil đi kèm gần 700 trường hợp ngoại lệ khiến thực tế số lượng ngành hàng bị áp thuế chỉ còn khoảng 30%.
Tương tự, thuế suất 35% của Canada thực ra chỉ “trên danh nghĩa” bởi lượng hàng hoá chịu mức thuế trên chỉ khoảng 6% - do phần lớn hàng hóa thuộc Hiệp định Mỹ–Mexico–Canada (USMCA). Thậm chí, nhiều loại thuế quan của một số nhóm ngành cũng đầy lỗ hổng. Thuế suất 100% áp dụng cho nhóm ngành dược phẩm của ông Trump (ban đầu dự kiến có hiệu lực từ ngày 1/10) đã loại trừ thuốc generic (chiếm 90% lượng thuốc bán ra tại Mỹ) và các hãng dược có kế hoạch đầu tư trong nước. Cũng ngay trong 1/10, ông Trump đã tạm dừng toàn bộ biện pháp này để bắt đầu đàm phán.
Tuy nhiên, điều khiến “Ngày Giải phóng” không làm đảo lộn thế giới xuất phát từ “thái độ” phản ứng của các quốc gia trên toàn thế giới: Không trả đũa. Nhiều chuyên gia kinh tế trước đó đều cho rằng, các đối tác thương mại của Mỹ sẽ ăn miếng trả miếng bằng những mức thuế quan tương tự nhưng họ đã kiềm chế rất tốt. Bởi có rất ít quốc gia “đủ sức mạnh” để gây tổn thất thực sự cho Mỹ nếu hành động một mình. Và đến nay, cũng chưa có các quốc gia nào bày tỏ mong muốn phối hợp với nhau để trả đũa Mỹ. Điều này có thể xuất phát từ thực tế rằng, vị trí của Mỹ trong thương mại toàn cầu đã suy giảm.
Đầu thế kỷ 21, Mỹ chiếm đến 20% kim ngạch nhập khẩu toàn cầu. Nhưng hiện nay, con số đó chỉ còn khoảng 12–13%. Brazil đã giảm đến 50% lượng hàng xuất khẩu vào Mỹ, từ 26% (những năm 2000) xuống còn 13%. Ngay cả Đông Nam Á - khu vực vẫn phụ thuộc xuất khẩu nhiều vào Mỹ, tổng lượng hàng hoá xuất khẩu giảm khiến các quốc gia này cũng không còn động lực để trả đũa.
THAY ĐỔI ĐÁNG KỂ CỦA THƯƠNG MẠI TOÀN CẦU
Thay vì trả đũa, nhiều quốc gia đã lựa chọn đa dạng hóa quan hệ thương mại. Trung Quốc - đối tượng chính trong chính sách thuế của Tổng thổng đã phải hứng chịu sự sụt giảm mạnh sản lượng xuất khẩu sang Mỹ nhưng tổng kim ngạch thương mại nhìn chung lại vẫn ổn định. Từ tháng 6 đến tháng 8, tổng giá trị xuất khẩu hàng của Trung Quốc tăng 6% so với cùng kỳ năm trước, trong đó xuất khẩu sang Đông Nam Á tăng 20% và sang châu Âu tăng gần 10%. Hàng dệt may Trung Quốc đã tràn ngập thị trường châu Âu, khi nhập khẩu quần áo và vải vóc từ Trung Quốc tăng khoảng 20% trong nửa đầu năm 2025 so với năm trước đó. Hàng điện tử của Trung Quốc cũng đang đổ vào Đông Nam Á.
Và bất ngờ hơn, dường như chính sách thuế của Mỹ đang kéo các quốc gia khác lại gần nhau hơn. Canada đã thắt chặt quan hệ với Mexico khi hai nước chuẩn bị đàm phán lại hiệp định USMCA với Mỹ vào năm tới. Ngày 23/9 mới đây, EU đã ký kết thỏa thuận thương mại bị trì hoãn lâu nay với Indonesia, loại bỏ thuế cao đối với hàng công nghiệp, đồng thời đang tiến gần tới một hiệp định mới với Ấn Độ.
Nhiều quốc gia khác cũng đang muốn tăng cường quan hệ thương mại với các quốc gia gần Trung Quốc. Bằng chứng là Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) đã nâng cấp thỏa thuận hợp tác với Trung Quốc. Thậm chí, tổng mức đầu tư của Trung Quốc vào Brazil tăng hơn 60% trong nửa đầu năm 2025 so với cùng kỳ. Tất cả những điều đó dẫn đến một câu hỏi: Mỹ đã được gì?
Doanh thu từ chính sách thuế này giúp Mỹ thu về thêm 19 tỷ USD/tháng so với trước đây. Mặc dù khoản này giúp bù đắp phần nào chi phí của các gói cắt giảm thuế gần đây do Tổng thống Trump ban hành nhưng Mỹ vẫn đang thâm hụt ngân sách lớn. Hơn nữa, Tổng thống Trump định dùng phần lớn khoản thu này để bồi thường cho các nhóm người chịu thiệt hại, tiêu biểu như nhóm nông dân Mỹ.
Thâm hụt thương mại của Mỹ vẫn đang mở rộng, đầu tư chưa tăng, và sự hồi sinh của ngành sản xuất vẫn chỉ là ảo ảnh. Cho đến nay, các doanh nghiệp Mỹ đã tự hấp thụ phần lớn lợi tích từ thuế quan. Biên lợi nhuận cao và hàng tồn kho được nhập trước khi thuế có hiệu lực đã giúp họ tạm thời chống đỡ. Tuy nhiên, khi các lớp đệm này dần cạn kiệt, giá cả sẽ bắt đầu tăng.
Theo Phòng Ngân sách của Đại học Yale, thuế quan có thể khiến thu nhập của mỗi hộ gia đình Mỹ giảm khoảng 2.400 USD/năm. Vì việc áp thuế được triển khai theo từng giai đoạn, mức tăng giá này sẽ không tạo ra một cú sốc duy nhất, mà kéo dài qua nhiều quý, dẫn đến lạm phát cao dai dẳng hơn. Khi kỳ vọng lạm phát ngắn hạn đang tăng lên, Cục Dự trữ Liên bang (Fed) có thể buộc phải giữ lãi suất cao lâu hơn. Về lâu dài, điều đó sẽ làm suy yếu nhu cầu tiêu dùng của người dân Mỹ.
Điều đáng nói hơn cả chính là cách mà các quốc gia khác ứng phó với thuế quan của Mỹ và tình trạng dư thừa công nghiệp của Trung Quốc sẽ định hình giai đoạn tiếp theo của thương mại toàn cầu. Một số quốc gia đã bắt đầu thiết lập hàng rào bảo hộ của riêng mình. Cụ thể, Mexico dự kiến áp mức thuế 50% đối với ô tô Trung Quốc. EU đang chuẩn bị cùng Mỹ và Canada hạn chế thép giá rẻ của Trung Quốc, bằng cách cắt giảm hạn ngạch nhập khẩu và tăng thuế. Tại Đông Nam Á, làn sóng hàng hóa Trung Quốc tràn vào đang khiến nhiều chính phủ cân nhắc các biện pháp tự vệ mới.
Một số nền kinh tế nhỏ hơn thì đang nỗ lực liên kết lại để giữ cho dòng chảy thương mại không bị gián đoạn theo một cách không cũ. New Zealand, Singapore và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất đã thành lập Liên minh Đối tác Đầu tư và Thương mại Tương lai gồm 14 quốc gia. RCEP – hiệp định thương mại khổng lồ của châu Á có sự tham gia của Trung Quốc đang xem xét kết nạp thêm thành viên và thúc đẩy hội nhập sâu hơn.
Liên minh châu Âu và các thành viên của CPTPP (bao gồm Úc, Canada, Nhật Bản, Mexico) có thể sẽ tìm cách điều chỉnh tiêu chuẩn chung và mở rộng hợp tác. Ngay cả những chính phủ vốn hoài nghi về toàn cầu hóa, như Ấn Độ hay Indonesia, cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo vệ thương mại. Tất cả những điều này đang cho thấy, trật tự tự do mới đang dần hình thành, dù đang thiếu một người dẫn dắt nhưng vẫn còn nguyên đó những “tín đồ trung thành”.
