Trong bối cảnh sức khỏe tâm thần đang trở thành một cuộc khủng hoảng toàn cầu và hệ thống y tế tại nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam, vẫn chưa theo kịp nhu cầu hỗ trợ ngày càng gia tăng, công nghệ đang dần bước vào như một giải pháp tiềm năng.
Những rào cản cố hữu về nhân lực, cơ sở vật chất, chi phí điều trị và sự kỳ thị xã hội khiến việc tiếp cận dịch vụ tâm thần truyền thống trở nên khó khăn với phần lớn người bệnh. Chính điều này đã thúc đẩy sự xuất hiện và phát triển mạnh mẽ của các công nghệ mới, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI) như một hướng đi bổ sung trong chăm sóc sức khỏe tinh thần.
1 TỶ NGƯỜI SỐNG VỚI RỐI LOẠN TÂM THẦN
Trong những năm gần đây, sức khỏe tâm thần ngày càng được công nhận là một vấn đề mang tính toàn cầu với những con số đáng lo ngại cho thấy khoảng cách rất lớn giữa nhu cầu và khả năng đáp ứng.
Theo báo cáo mới nhất từ WHO (Mental Health Atlas 2024), có khoảng 1 tỷ người trên thế giới đang chung sống với một loại rối loạn sức khỏe tâm thần. Trong số các loại rối loạn này, trầm cảm và lo âu là hai dạng phổ biến nhất, ảnh hưởng mạnh mẽ đến chất lượng cuộc sống và khả năng làm việc của người bệnh.
Một khía cạnh hết sức đau lòng là tỷ lệ tự tử. Theo WHO, mỗi năm có hơn 720.000 – 740.000 người chết vì tự tử, tương đương với mỗi 43 giây sẽ có một người mất đi vì tự tử. Đáng chú ý, nhóm tuổi từ 15 - 29 đặc biệt bị ảnh hưởng nặng nề. Tự tử là nguyên nhân tử vong đứng thứ ba trong nhóm tuổi này trên toàn cầu.
Báo cáo của WHO cũng chỉ rõ rằng phần lớn các ca tử vong do tự tử (khoảng 73%) xảy ra ở các nước có thu nhập thấp và trung bình. Bên cạnh đó, ngân sách dành cho sức khỏe tâm thần vẫn rất khiêm tốn, trung bình chỉ khoảng 2% ngân sách y tế quốc gia được phân bổ cho lĩnh vực này, con số này gần như không thay đổi so với báo cáo năm 2017.
Đồng thời, việc thiếu hụt nguồn nhân lực cũng là thực trạng phổ biến. WHO cho biết, trung bình toàn cầu có khoảng 13 nhân viên sức khỏe tâm thần chuyên nghiệp/100.000 người dân, trong khi nhiều quốc gia đang phát triển ở mức thấp hơn rất nhiều.
Việt Nam cũng không nằm ngoài xu hướng này. Theo thống kê mới nhất của Bộ Y tế, gần 15 triệu người dân Việt Nam, tương đương 14,9% dân số, đang phải vật lộn với một trong mười chứng rối loạn tâm thần phổ biến.
Sự gia tăng các rối loạn tâm thần, bao gồm trầm cảm, lo âu, rối loạn stress sau chấn thương, nghiện rượu và chất kích thích, đang trở thành một trong những gánh nặng y tế hàng đầu của quốc gia.
Đáng lo ngại là sự trẻ hóa tỷ lệ mắc các rối loạn tâm thần khi có đến 3 triệu trong số 15 triệu người có vấn đề về sức khỏe tâm thần là những người trẻ, trong độ tuổi học tập và là thế hệ tương lai của đất nước.
Vấn đề đáng quan ngại không chỉ nằm ở con số người mắc bệnh mà còn ở việc tiếp cận dịch vụ chăm sóc và điều trị. Chỉ khoảng 29% số người mắc rối loạn tâm thần và 1/3 số người bị trầm cảm được tiếp cận với dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần chính thức. Tình trạng này cho thấy, một khoảng cách lớn giữa nhu cầu và khả năng đáp ứng của hệ thống y tế.
Tình trạng thiếu thốn cơ sở vật chất và nhân lực cũng là một vấn đề nan giải. Khảo sát năm 2022 của Cục Quản lý Khám, chữa bệnh (Bộ Y tế) cho thấy, chỉ có 9,1% trong số 649 bệnh viện huyện/trung tâm y tế quận huyện có khả năng điều trị nội trú cho người bệnh tâm thần.
Hơn nữa, số lượng nhà tâm lý lâm sàng và tâm lý trị liệu trên toàn quốc lại rất hạn chế, chỉ khoảng 143 người và dịch vụ này vẫn chưa được bảo hiểm y tế chi trả. Điều này càng làm trầm trọng thêm tình trạng thiếu hụt các dịch vụ hỗ trợ thiết yếu cho những người bệnh mắc các chứng rối loạn tâm thần.
Đồng thời, nguồn lực cán bộ chuyên môn để chăm sóc sức khỏe tâm thần vẫn rất hạn chế. Toàn quốc hiện chỉ có 143 chuyên gia tâm lý lâm sàng và nhà trị liệu tâm lý làm việc trong các bệnh viện công.
XU HƯỚNG MỚI TRONG CHĂM SÓC SỨC KHỎE TÂM THẦN
Theo báo cáo “AI in Mental Health Market Size, Share & Trends Analysis Report” của Grand View Research (2024), thị trường AI trong lĩnh vực sức khỏe tâm thần được ước tính có giá trị khoảng USD 1,13 tỷ vào năm 2023 và được dự đoán sẽ tăng lên USD 5,08 tỷ vào năm 2030. Tốc độ tăng trưởng kép hàng năm (CAGR – Compound Annual Growth Rate) trong giai đoạn 2024 ‑ 2030 là khoảng 24,1%.
Một điểm nổi bật trong các xu hướng công nghệ là phân khúc phần mềm (software) hiện chiếm ưu thế về doanh thu, với hơn 75% thị phần năm 2023. Về công nghệ, Natural Language Processing (NLP) (xử lý ngôn ngữ tự nhiên) là phần công nghệ chiếm doanh thu lớn nhất năm 2023 (khoảng 39,5% thị phần) trong khi phân khúc có tốc độ tăng trưởng nhanh nhất (fastest CAGR) là machine learning (ML) (học máy).
Về loại rối loạn tâm thần được phục vụ nhiều nhất, rối loạn lo âu là phân khúc chiếm doanh thu lớn nhất vào năm 2023, phần lớn do số người mắc lo âu đang tăng, và nhiều startup đang phát triển các giải pháp AI hướng tới lo âu. Về mặt khu vực, Bắc Mỹ là thị trường lớn nhất, chiếm hơn 42–55% tổng doanh thu vào năm 2023.
Một báo cáo từ Oliver Wyman Forum (2024) ghi nhận rằng, 36% người trong thế hệ Gen Z và Millennials cho biết họ có quan tâm đến việc sử dụng AI cho hỗ trợ sức khỏe tâm thần, so với 28% của các thế hệ lớn hơn.
Theo báo cáo này, người trẻ thường có thái độ cởi mở hơn với việc AI có thể đóng góp như một công cụ hỗ trợ tâm lý, đặc biệt là trong bối cảnh thiếu hụt nguồn nhân lực chuyên môn và rào cản tiếp cận dịch vụ tâm thần.
Tuy nhiên, mặc dù có sự quan tâm, thì vẫn tồn tại vấn đề tâm lý và thực tiễn làm người trẻ e ngại. Trong một nghiên cứu từ các trường Đại học ở châu Âu và nơi khác, Gen Z vẫn ưu tiên chuyên gia con người hơn trong các vấn đề cảm xúc.
Theo đó, có tới 76% trong số những người được khảo sát nói rằng họ vẫn thích gặp bác sĩ, nhà trị liệu thật hơn là sử dụng AI để hỗ trợ về mặt tâm lý. Chỉ khoảng 10% nói họ có thể sử dụng các công cụ AI cho hỗ trợ tâm thần ngay từ đầu.
Ngoài ra, mức độ sử dụng AI cho hỗ trợ tâm lý hay cảm xúc của Gen Z có sự khác biệt. Nhiều bạn trẻ dùng AI như nguồn thông tin, giải trí, trợ giúp nhỏ hàng ngày, ít người dùng AI như một phương thức trị liệu chuyên sâu hoặc thay thế hoàn toàn trị liệu truyền thống.
Dữ liệu từ khảo sát Wiingy Gen Z and AI Report (2025) cho thấy, hơn 60% Gen Z nói rằng họ ít nhất có lúc sử dụng các nguồn AI liên quan đến sức khoẻ tâm thần. Trong số này có khoảng 22% hoàn toàn tin dùng AI cho hướng dẫn tâm lý và 41% coi AI đôi khi có thể hữu ích.