Việc ứng dụng AI không chỉ mở ra những cơ hội mới trong việc tiếp cận và hỗ trợ người có vấn đề tâm lý mà còn đặt ra những giới hạn và thách thức cần được nhìn nhận nghiêm túc.
AI có thể trở thành người bạn đồng hành, giúp phổ biến kiến thức, tạo không gian an toàn cho người dùng thổ lộ cảm xúc, hỗ trợ các kỹ thuật tự quản lý căng thẳng. Tuy nhiên, sự phụ thuộc quá mức hoặc thông tin sai lệch từ các chatbot AI cũng có thể gây ra những hệ quả tiêu cực không nhỏ.
Vì vậy, bên cạnh việc tận dụng các ưu điểm của AI, cần có sự cân nhắc, kiểm soát chặt chẽ để đảm bảo công nghệ này thực sự phát huy hiệu quả và giữ được vai trò bổ trợ, thay vì thay thế hoàn toàn những giá trị tinh thần sâu sắc chỉ có con người mới mang lại.
CƠ HỘI VÀ GIỚI HẠN CỦA MỘT NGƯỜI BẠN ẢO
Việc ứng dụng công nghệ, cụ thể là AI vào lĩnh vực tâm lý học đang dần trở thành một xu hướng mới. Đây là một bước tiến đáng kể như thể cuộc cách mạng mới, trước đây con người chưa từng có sự hỗ trợ nào lớn như thế.
Ở một góc độ nào đó, việc ứng dụng chatbot AI cũng mang lại nhiều lợi ích thiết thực cho cộng đồng. Một trong những điểm mạnh rõ rệt là khả năng phổ biến kiến thức tâm lý một cách rộng rãi và nhanh chóng. Điều này giúp người dân có thể nhận diện chính xác hơn các vấn đề mà họ đang gặp phải, từ những khó khăn, bế tắc tâm lý cho đến các dấu hiệu ban đầu của các vấn đề liên quan đến sức khỏe tinh thần.
Với khả năng cập nhật nhanh và truy cập vào kho dữ liệu lớn, chatbot có thể hỗ trợ người dùng định hình rõ hơn về trạng thái tâm lý của bản thân. Nếu được vận hành đúng cách và không mắc phải những lỗi nghiêm trọng, chẳng hạn như những ảo tưởng hay thông tin sai lệch mà AI đôi khi tạo ra, thì AI thực sự có thể là một công cụ chỉ dẫn hữu ích, giúp nâng cao nhận thức và hiểu biết cơ bản về tâm lý và sức khỏe tinh thần cho cộng đồng.
Nhiều người ngại tìm đến chuyên gia vì sợ bị đánh giá, sợ chi phí hoặc không biết bắt đầu từ đâu. AI cung cấp một môi trường ẩn danh và an toàn ban đầu. Nhờ tính ẩn danh trực tuyến, người dùng có xu hướng tiết lộ bản thân nhiều hơn.
Với AI, họ không sợ bị phán xét, điều này giúp họ dễ dàng khám phá cảm xúc của mình hơn. Đối với những người quá bận rộn để có 1 buổi tham vấn trị liệu chính thức thì AI cũng có thể hỗ trợ.
Chẳng hạn, một CEO hay một nhà quản lý không thể thể hiện sự yếu đuối với đội ngũ của mình. Với AI, họ có thể thừa nhận "tôi không biết phải làm gì tiếp theo", "tôi sợ thất bại", tạo ra một không gian an toàn để xử lý nỗi sợ hãi mà không ảnh hưởng đến hình ảnh trước các nhân viên của mình.
AI còn có thể hướng dẫn người dùng thực hiện các kỹ thuật đơn giản, có cấu trúc (tức là có từng bước cụ thể rõ ràng) như nhận diện suy nghĩ tiêu cực, thực hành chánh niệm (mindfulness), kỹ thuật thư giãn như hít thở, nhắc nhở theo lịch trình... Đây là những công cụ hữu ích trong việc tự quản lý căng thẳng và lo âu nhẹ.
Đối với những người cảm thấy cô đơn, AI có thể mang lại cảm giác được lắng nghe và kết nối tạm thời, dù đó không phải là một mối quan hệ thực sự.
AI được coi là nguồn cung cấp thông tin tham khảo ban đầu về các tình trạng sức khỏe tâm thần, giúp người dùng hiểu rõ hơn về vấn đề của mình. Nhưng điều này cũng có thể phản tác dụng khi cá nhân đã có sẵn sự lo âu, bị gia tăng sự lo âu thêm khi đọc về các hậu quả có thể xảy ra.
Tuy nhiên, cũng có nguy cơ rằng khi không có nhà chuyên môn hướng dẫn, họ có thể thực hiện chưa đúng, dẫn tới kết quả chưa hiệu quả. Từ đó hiểu lầm là phương pháp không có tác dụng, làm gia tăng trạng thái căng thẳng, hoảng loạn hơn.
Điều đáng lo ngại nữa là khi các chatbot AI hoạt động không chính xác, đưa ra thông tin gây hoang tưởng thì chúng có thể trở thành nguồn dẫn dắt sai lệch, gây ảnh hưởng tiêu cực đến người dùng.
Đặc biệt, nếu cá nhân quá phụ thuộc vào AI mà bỏ qua việc tìm đến các chuyên gia tâm lý thì hậu quả có thể rất nghiêm trọng. Trên thực tế, đã có những trường hợp ở một số quốc gia nơi người dùng bị AI dẫn dắt đến những hành vi tiêu cực, thậm chí dẫn đến tử vong.
Tuy nhiên, hiện nay một số AI được xây dựng cùng với sự tư vấn của các nhà tâm lý hoặc đội ngũ phát triển có bao gồm cả các chuyên gia tâm lý, tâm thần như Woebot hay Wysa có thể an toàn hơn một chút vì chúng làm việc với con người dựa trên các khung lý thuyết đã được chứng minh là hiệu quả và có sự kiểm soát của nhà tâm lý thực sự.
Theo PGS.TS Trần Thu Hương, giảng viên khoa Tâm lý học (Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội), ở một mức độ nào đó, AI có thể đóng vai trò như một người bạn đồng hành tinh thần. Tuy nhiên, sự đồng hành này chỉ nên giới hạn ở một phần nhất định, giống như những người bạn bình thường trong cuộc sống chứ không thể thay thế hoàn toàn vai trò của một người bạn thân hay tri kỷ.
Trong các mối quan hệ, có bạn xã giao, bạn thân và cả những người bạn rất thân hay những tri kỷ thực sự hiểu mình luôn hiện diện một cách sâu sắc và đồng cảm. Với vai trò tri kỷ, họ có thể lắng nghe, thấu hiểu và đưa ra những sự đồng hành tích cực, mang tính nâng đỡ tinh thần.
Nhưng AI, dù thông minh đến đâu, vẫn chỉ là một hệ thống phụ thuộc vào dữ liệu và thuật toán. Khi hệ thống gặp lỗi, dữ liệu bị sai lệch, không còn phản ánh đúng thực tế của người dùng, thì sự đồng hành ấy rất dễ trở nên sai hướng, thậm chí tiêu cực. Chính vì vậy, AI chỉ nên được xem như một phần hỗ trợ trong đời sống tinh thần, chứ không phải là tất cả.
THÁCH THỨC VÀ HÀNH TRÌNH THÍCH NGHI CỦA CHUYÊN GIA TÂM LÝ
Dù có phát triển đến mức độ nào đi chăng nữa, AI vẫn là sản phẩm do chính con người tạo ra. Cho dù nó có thể vượt trội hơn con người ở khía cạnh trí tuệ hay khả năng xử lý thông tin thì xét cho cùng, nó vẫn mang dấu ấn và giới hạn của người sáng tạo ra nó.
Chính vì vậy, PGS.TS Trần Thu Hương cho rằng, khi con người xây dựng AI với một tâm thế tích cực, một nền tảng đạo đức vững chắc và mong muốn hướng thiện, chúng ta có thể kỳ vọng rằng những hệ thống AI được tạo ra cũng sẽ phản ánh những giá trị tốt đẹp đó. Tuy nhiên, đó vẫn chỉ là kỳ vọng bởi không có gì đảm bảo rằng tất cả những sản phẩm xuất phát từ ý tưởng tốt đều sẽ hoàn toàn tốt.
Điều cốt lõi nằm ở chỗ người tạo ra AI phải xuất phát từ những ý tưởng nhân văn, những suy nghĩ mang tính tích cực, hướng đến con người, đến giá trị của nhân vị và hạnh phúc của con người. Chỉ khi đó, AI mới thực sự có thể trở thành người bạn đồng hành đáng tin cậy trên hành trình phát triển của mỗi cá nhân.
Sự phát triển mạnh mẽ của AI đang đặt ra nhiều thách thức cho những người làm trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe tâm thần. Một trong những thách thức đầu tiên là sự cạnh tranh về khả năng cập nhật thông tin. AI có thể truy cập vào kho dữ liệu khổng lồ và phân tích thông tin chỉ trong tích tắc, trong khi con người cần thời gian để tiếp cận, học hỏi và xử lý khối lượng kiến thức tương đương. Đây là một lợi thế rõ rệt của AI mà các chuyên gia con người buộc phải lưu ý.
Đặc biệt, AI đang ngày càng trở nên "người hơn", không chỉ ở khả năng ngôn ngữ, mà còn trong việc hiểu được cảm xúc, thấu hiểu hành vi và tâm lý ở tầng sâu của mỗi cá nhân.
Trong khi công việc của các chuyên gia tâm lý vốn đòi hỏi sự nhạy cảm, khả năng quan sát tinh tế và tiếp cận những vấn đề không thể nhìn thấy bằng mắt thường, thì AI ngày nay cũng có thể đưa ra những phản hồi được thiết kế để tạo cảm giác an ủi, thấu hiểu và đồng cảm.
Điều này tạo ra một áp lực cạnh tranh không nhỏ, vì người dùng có thể cảm thấy được lắng nghe hoặc hiểu từ phía AI, dù đó chỉ là sự mô phỏng dựa trên dữ liệu.
Tuy nhiên, chính tại đây cũng là điểm phân tách quan trọng giữa con người và AI. Những kỹ năng then chốt trong chăm sóc sức khỏe tinh thần như thấu cảm thực sự, khả năng đồng hành dài hạn và trực giác lâm sàng là những yếu tố mà AI khó có thể tái tạo một cách chân thực.
AI chỉ có thể xử lý những gì đã được mã hóa, công bố và định nghĩa trong hệ thống dữ liệu. Trong khi đó, não bộ con người và đời sống nội tâm vẫn còn rất nhiều khía cạnh vượt ngoài khả năng mô phỏng của máy móc.
Do đó, để thích ứng với làn sóng công nghệ mới này, PGS.TS Trần Thu Hương khuyến khích các chuyên gia sức khỏe tâm thần cần tăng cường cập nhật kiến thức liên ngành, không chỉ trong lĩnh vực tâm lý mà còn về công nghệ, đạo đức số và dữ liệu. Đồng thời, rèn luyện kỹ năng của bản thân.
Với cương vị là một chuyên viên tư vấn tâm lý, thạc sĩ tâm lý lâm sàng Nguyễn Hải Vân, chuyên viên tâm lý Bệnh viện Đa khoa Hồng Ngọc Phúc Trường Minh nhận định, trong bối cảnh AI phát triển, các năng lực cốt lõi không thể thay thế như sự hiện diện, quan tâm, thấu cảm, mối quan hệ trị liệu, sáng tạo… sẽ trở nên quan trọng hơn bao giờ hết và làm nên tính riêng của từng nhà tâm lý.
Nhà tâm lý cần tự rèn luyện bản thân bằng cách đào sâu tìm hiểu, phân tích chính mình, tự thực hành các liệu pháp tâm lý để linh hoạt hơn, trở thành một người khỏe mạnh, vững vàng và có khả năng thích nghi với các bối cảnh mới, liên tục thay đổi nhanh. Từ đó nhà tâm lý có thể gia tăng khả năng cạnh tranh và không bị thay thế
Họ cần coi AI là một trợ lý thay vì đối thủ. Điều này đồng nghĩa với việc nâng cao kiến thức, kỹ năng sử dụng AI một cách có đạo đức để tăng cường hiệu quả công việc, giảm gánh nặng hành chính, và mở rộng phạm vi tiếp cận bệnh nhân.
Nếu có cơ hội, các chuyên gia tâm lý có thể chủ động tham gia vào các nhóm phát triển AI để đảm bảo các công cụ này được thiết kế dựa trên các nguyên tắc tâm lý học có bằng chứng và tuân thủ đạo đức nghề nghiệp.
Ngoài ra, ngành tâm lý học cần liên tục cập nhật các phương pháp trị liệu, sự tiến bộ trong chuyên môn và cách thức tích hợp công nghệ vào thực hành.
Bên cạnh những cơ hội và thách thức trong chuyên môn, việc sử dụng AI còn đặt ra các vấn đề nghiêm trọng về bảo mật và quyền riêng tư. Khi chúng ta đưa thông tin cá nhân lên nền tảng dữ liệu đám mây đồng nghĩa với việc AI có thể tiếp cận và sử dụng những dữ liệu đó thì nguy cơ vi phạm quyền riêng tư và rò rỉ thông tin là điều hoàn toàn có thể xảy ra. Tất nhiên, không phải bản thân AI cố ý gây ra rủi ro nhưng nếu hệ thống gặp lỗi hoặc dữ liệu bị xử lý sai lệch, việc rò rỉ là điều khó tránh khỏi.
Bên cạnh đó, công nghệ luôn trong trạng thái biến đổi nhanh chóng và dễ bị xâm nhập, khiến cho việc kiểm soát thông tin cá nhân trở nên khó khăn hơn. Ở góc độ đạo đức, đây là vấn đề rất đáng lo ngại bởi một khi thông tin riêng tư bị lộ, nó có thể làm thay đổi rất nhiều thứ trong cuộc đời của một cá nhân.
Trước vấn nạn đó, thạc sĩ tâm lý lâm sàng Nguyễn Hải Vân cho biết, Việt Nam đã có Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân nhưng cần làm chặt để bảo vệ thông tin cá nhân trong việc ứng dụng AI trong y tế. Cần áp dụng các công nghệ mã hóa tiên tiến nhất cho mọi dữ liệu người dùng, cả khi lưu trữ và khi truyền tải.
Các điều khoản sử dụng và chính sách quyền riêng tư phải được trình bày rõ ràng, dễ hiểu, không chứa các ngôn ngữ pháp lý phức tạp. Người dùng phải được biết chính xác dữ liệu nào được thu thập, cách thức sử dụng, ai có quyền truy cập, và trong bao lâu.
Người dùng phải chủ động đồng ý cho từng loại dữ liệu được thu thập và cách thức sử dụng. Cần có cơ chế để người dùng có thể rút lại sự đồng thuận bất cứ lúc nào.
Khi sử dụng dữ liệu cho mục đích nghiên cứu hoặc cải thiện AI, cần đảm bảo dữ liệu được ẩn danh hóa hoàn toàn, loại bỏ các thông tin danh tính cá nhân và tổng hợp để không thể truy ngược về từng cá nhân.
Đồng thời, nâng cao nhận thức của người dùng về rủi ro và lợi ích khi sử dụng AI, khuyến khích họ đọc kỹ chính sách quyền riêng tư. Chỉ thu thập những dữ liệu thực sự cần thiết cho mục đích chính đáng. Cùng với đó là cần có kênh rõ ràng để người dùng có thể khiếu nại khi phát hiện vi phạm quyền riêng tư hoặc các vấn đề liên quan.