Sau gần một thập kỷ nghiên cứu, các nhà khoa học tại Trường Y Harvard vừa công bố một phát hiện quan trọng có thể thay đổi cách chúng ta hiểu và điều trị bệnh Alzheimer.
Theo đó, lithium vốn được biết đến trong y học như một chất ổn định tâm trạng, thường được kê cho người mắc rối loạn lưỡng cực và trầm cảm có thể đóng vai trò thiết yếu trong việc bảo vệ não bộ khỏi quá trình lão hóa và thoái hóa thần kinh.
Lithium đã được Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) phê duyệt vào năm 1970 nhưng đã được sử dụng trong y khoa gần một thế kỷ trước đó.
Giờ đây, lần đầu tiên, các nhà nghiên cứu đã chứng minh rằng lithium có mặt tự nhiên trong cơ thể với một lượng rất nhỏ và là yếu tố thiết yếu cho hoạt động bình thường của tế bào, tương tự như vitamin C hay sắt. Không chỉ vậy, nó cũng có vai trò quan trọng trong việc duy trì sức khỏe não bộ.
Trong một loạt thí nghiệm được công bố trên tạp chí Nature, các nhà nghiên cứu từ Đại học Harvard và Đại học Rush (Mỹ) đã sử dụng chuột để khảo sát vai trò của lithium đối với não bộ.
Khi các nhà khoa học giảm lượng lithium trong khẩu phần ăn của chuột, họ quan sát thấy sự gia tăng viêm và các thay đổi tương tự như lão hóa sớm trong não. Ở những con chuột được thiết kế để phát triển bệnh Alzheimer, tình trạng thiếu lithium làm gia tăng đáng kể sự tích tụ của các protein dính vốn tạo thành mảng bám và rối xoắn đặc trưng trong não của bệnh nhân Alzheimer, đẩy nhanh quá trình mất trí nhớ.
Ngược lại, khi duy trì mức lithium tự nhiên trong khẩu phần ăn, não của chuột được bảo vệ khỏi các tổn thương thoái hóa thần kinh. Điều này gợi mở khả năng rằng sự thiếu hụt lithium có thể là một yếu tố kích hoạt sớm cho bệnh Alzheimer.
Tiến sĩ Bruce Yankner, giáo sư di truyền học tại Trường Y Harvard, người dẫn đầu nghiên cứu cho biết, nhóm của ông đã phát hiện một cơ chế mới có thể liên kết sự thiếu hụt lithium với sự tiến triển của Alzheimer.
Cụ thể, các mảng beta amyloid, cấu trúc protein tích tụ trong não bệnh nhân Alzheimer có thể liên kết và giữ lại lithium, làm giảm nồng độ của nguyên tố này xung quanh các tế bào thần kinh.
Sự thiếu hụt lithium ảnh hưởng đặc biệt nghiêm trọng đến hoạt động của microglia, loại tế bào miễn dịch có nhiệm vụ dọn dẹp các mảnh amyloid trong não. Khi microglia mất chức năng, quá trình dọn dẹp bị đình trệ khiến mảng amyloid tiếp tục tích tụ, tạo ra một vòng luẩn quẩn dẫn đến tổn thương ngày càng nặng cho não bộ.
Một trong những điểm đáng chú ý của nghiên cứu là việc thử nghiệm các dạng lithium khác nhau. Nhóm nghiên cứu phát hiện ra rằng lithium orotate, một dạng lithium ít được biết đến không bị mảng amyloid giữ lại như các dạng thông thường.
Khi cho chuột mắc Alzheimer dùng lithium orotate, họ nhận thấy các dấu hiệu của bệnh cải thiện đáng kể. Mảng amyloid và rối tau (hay còn gọi là đám rối sợi thần kinh) giảm, chức năng nhận thức của chuột cũng phục hồi. Chúng tìm đường tốt hơn trong mê cung và nhận biết được vật thể mới, điều mà chuột trong nhóm dùng giả dược không làm được.
Dù kết quả đầy hứa hẹn, các chuyên gia cảnh báo rằng việc sử dụng lithium cần được kiểm soát chặt chẽ. Liều điều trị rối loạn lưỡng cực hiện nay cao gấp khoảng 1.000 lần so với liều dùng trong nghiên cứu này và có thể gây độc cho thận hoặc tuyến giáp nếu dùng sai cách.
Tiến sĩ Yankner nhấn mạnh: “Không ai nên dùng lithium chỉ dựa trên nghiên cứu ở chuột. Chúng tôi cần các thử nghiệm lâm sàng nghiêm ngặt để xác định liều an toàn ở người”.
Được biết, phát hiện này không phải là trường hợp đơn lẻ. Trước đó, một nghiên cứu quy mô lớn tại Đan Mạch năm 2017 cho thấy, những người sống tại khu vực có hàm lượng lithium cao trong nước uống có nguy cơ mắc Alzheimer thấp hơn. Một nghiên cứu khác ở Anh năm 2022 cũng phát hiện người sử dụng lithium theo toa có nguy cơ mắc bệnh thấp hơn 50% so với nhóm không dùng.
Trong nghiên cứu hiện tại, nhóm nghiên cứu của Harvard đã phân tích mô não và máu từ hàng trăm người cao tuổi, sử dụng kỹ thuật đo kim loại siêu vi để xác định hàm lượng lithium. Kết quả cho thấy, ở những người mắc Alzheimer hoặc có dấu hiệu suy giảm nhận thức, mức lithium trong não và máu thấp hơn đáng kể so với người bình thường.
Những phát hiện này được xác nhận qua mẫu từ nhiều ngân hàng não bao gồm Bệnh viện Massachusetts, Đại học Duke và Đại học Washington. Đặc biệt, khi chuột được cho ăn chế độ giảm 50% lithium so với tự nhiên, não của chúng nhanh chóng phát triển các đặc điểm bệnh lý Alzheimer.
Lithium tự nhiên thường có mặt trong nhiều loại thực phẩm như rau xanh, các loại đậu, hạt, gia vị như nghệ và thì là, cũng như một số loại nước khoáng. Theo tiến sĩ Yankner, có thể nhiều loại thực phẩm từ lâu đã được biết là tốt cho trí nhớ như rau xanh có hiệu quả một phần nhờ vào hàm lượng lithium vi lượng chứa trong đó.
Ngoài ra, nghiên cứu cũng mở ra nhiều hướng đi mới trong việc phát triển thuốc điều trị và xét nghiệm chẩn đoán sớm bệnh Alzheimer. Nếu các thử nghiệm lâm sàng xác nhận tính an toàn và hiệu quả của lithium orotate ở người, đây có thể trở thành một bước ngoặt lớn trong cuộc chiến chống lại căn bệnh đang ngày càng phổ biến này.
Trong lúc chờ đợi, các chuyên gia khuyến cáo người dân không nên tự ý sử dụng lithium dưới bất kỳ hình thức nào. Cần có thêm thời gian và bằng chứng khoa học để xác định cách sử dụng lithium một cách an toàn, chính xác và hiệu quả nhất cho mục tiêu bảo vệ trí nhớ và sức khỏe não bộ.
