Trong vài tháng gần đây, một hiện tượng xã hội mới đang lan rộng trên mạng xã hội Trung Quốc với tên gọi “người chuột”. Thuật ngữ này mô tả những người trẻ thu mình trong các căn phòng nhỏ, né tránh giao tiếp và dành hàng giờ nằm trên giường để lướt điện thoại. Cụm từ đã lan truyền trên khắp các nền tảng trực tuyến và thu hút hàng tỷ lượt quan tâm, theo chia sẻ của nhà báo Tanner Brown trên tờ Morningstar.
Thoạt nhìn, đây có vẻ chỉ là một trào lưu hài hước của giới trẻ. Nhưng hiện tượng này được cho là đang phản ánh sâu sắc hơn về sự thay đổi trong tâm lý tiêu dùng và đặt ra câu hỏi mới về việc liệu Trung Quốc có thể thực sự dựa vào chi tiêu hộ gia đình để thúc đẩy giai đoạn tăng trưởng kinh tế tiếp theo hay không.
THU MÌNH TRONG "TỔ CHUỘT"
Một bài viết gây chú ý trên mạng xã hội mô tả sinh viên 20 tuổi ở tỉnh An Huy, người thức dậy lúc 10 giờ sáng, nằm lì dưới chăn hàng giờ, gọi đồ ăn giá rẻ thay vì xuống căng tin và hiếm khi rời khỏi giường trừ lúc nhận hàng giao tận nơi.
Cậu gọi không gian của mình là “tổ chuột”, một góc phòng tối được tạo nên bằng cách phủ rèm xung quanh giường tầng. Dù chi tiết mỗi nơi mỗi khác, các mô tả như trên đều có “mẫu số chung” như thức khuya, dậy muộn, tham vọng giảm sút, tiêu dùng tối giản và ưu tiên riêng tư lẫn tương tác trực tuyến. Những hình ảnh này đã đưa “người chuột” trở thành chủ đề của cuộc thảo luận toàn quốc về tình trạng mệt mỏi tinh thần ở giới trẻ.
Dù bản thân khái niệm mang màu sắc hài hước, nhưng sự phổ biến của nó lại nêu bật tâm lý thất vọng và kiệt sức ngày càng tăng. Tỷ lệ thất nghiệp thanh niên ở Trung Quốc vẫn ở mức cao, trong khi nhiều người trẻ cho rằng chi phí giáo dục và áp lực cạnh tranh ngày càng lớn nhưng lợi ích thu lại ít đi.
Nhiều người cho rằng con đường “chuẩn” trước đây - một công việc ổn định, học cao, mua ô tô, có căn hộ và nâng cấp liên tục mức sống - nay dường như quá xa vời. Với một số, thu mình trong không gian nhỏ và hạ thấp kỳ vọng cuộc sống có thể đang trở thành lựa chọn hợp lý, thậm chí mang tính tự bảo vệ.
Các chuyên gia nhận định xu hướng này phản ánh sâu sắc quá trình người trẻ đánh giá lại khái niệm về công việc và tham vọng. Ông Eric Fu, nhà nghiên cứu cấp cao tại Nhóm Nghiên cứu Thanh niên của Đại học Melbourne cho biết sự nổi lên của hiện tượng “người chuột” cho thấy mọi người bắt đầu suy nghĩ kỹ hơn về công việc họ thật sự muốn làm và ý nghĩa của cuộc sống, đồng thời tin rằng sự chuyển dịch này chỉ ra các giá trị mà thế hệ trẻ Trung Quốc theo đuổi đang trở nên đa dạng hơn.
Được thể hiện rõ trong hành vi chi tiêu, các nhà kinh tế cảnh báo xu hướng sẽ gây tác động tiêu cực đến mọi khía cạnh, từ triển vọng tiêu dùng cho đến tăng trưởng kinh tế trong dài hạn. Cụ thể, ông Gary Ng, nhà kinh tế trưởng tại Natixis ở Hồng Kông, viết trong một báo cáo gần đây rằng việc người trẻ cắt giảm chi tiêu ở mức cấu trúc có thể làm rỗng phân khúc hàng hóa và dịch vụ tầm trung và nếu kéo dài, tiềm năng tăng trưởng dài hạn của Trung Quốc sẽ chậm lại.
BÀI TOÁN THÁCH THỨC
Lối sống gắn với “người chuột” không phải hoàn toàn không tiêu tiền, mà là tiêu dùng hướng nội và chi phí thấp. Thay vì du lịch, ăn ngoài với bạn bè hay nâng cấp đồ điện tử, họ chọn dịch vụ phát trực tuyến, game di động đơn giản, đồ ăn liền, mỹ phẩm giá rẻ và các sản phẩm mang lại sự tiện nghi trong nhà. Điều này có thể không ảnh hưởng đến các ngành gắn với tiêu dùng giá rẻ, nhưng tạo thách thức lớn cho những lĩnh vực dựa trên khát vọng nâng cấp cuộc sống.
Các hãng ô tô, thời trang, phòng gym, nhà hàng, nền tảng du lịch và thương hiệu phong cách sống tầm trung từ lâu dựa vào thế hệ trẻ Trung Quốc như động lực tăng trưởng chủ chốt. Nếu tâm lý xã hội vẫn tiếp tục nghiêng về tiết kiệm và thu mình, những doanh nghiệp kỳ vọng vào sự đi lên ổn định của tầng lớp trẻ có thể phải xem lại chiến lược.
Các nhà hoạch định chính sách cũng đối mặt với bài toán tương tự khi tiếp tục thúc đẩy mục tiêu xây dựng nền kinh tế dựa nhiều hơn vào tiêu dùng. Họ tung ra các gói chính sách nhằm kích cầu mua sắm xe hơi, đồ gia dụng và dịch vụ, trong khi chính quyền địa phương thử nghiệm phát phiếu giảm giá và trợ cấp.
Tuy nhiên, những công cụ này trở nên kém hiệu quả nếu vấn đề cốt lõi không phải là thiếu thu nhập mà là thiếu niềm tin. Các khảo sát gần đây cho thấy nhiều người trẻ Trung Quốc tin rằng thu nhập tương lai của họ sẽ không theo kịp chi phí nhà ở và giáo dục ngày càng tăng. Một số nhà phân tích cho rằng Trung Quốc không chỉ đối mặt với chu kỳ suy giảm mà còn là sự tái định nghĩa mang tính thế hệ về “cuộc sống tốt” là gì.
Điều này không có nghĩa phần lớn giới trẻ Trung Quốc đang buông xuôi. Nhiều người vẫn theo đuổi công việc, nấc thang thăng tiến và mong muốn cải thiện mức sống. Nhưng sức lan tỏa của cụm từ “người chuột” cho thấy một bộ phận đáng chú ý đang rời khỏi câu chuyện tiêu dùng - thứ vốn là trụ cột chiến lược thúc đẩy nhu cầu nội địa của Trung Quốc hơn một thập kỷ qua.
Với các nhà đầu tư vào nhóm cổ phiếu gắn với thị trường Trung Quốc, đặc biệt là ngành hàng tiêu dùng không thiết yếu, tình hình hiện nay tạo thêm nhiều câu hỏi mới, không chỉ là câu hỏi liệu hộ gia đình có tiền chi tiêu hay không, mà còn là liệu họ có muốn chi tiêu hay không.
Giới chuyên gia nhấn mạnh, sự trỗi dậy của “người chuột” có thể chỉ là phản ứng tạm thời trước áp lực kinh tế, hoặc có thể báo hiệu sự thay đổi dài hạn trong cách người trẻ Trung Quốc nhìn nhận công việc, tham vọng và chi tiêu. Dù theo chiều hướng nào, hiện tượng này đều đem đến một góc nhìn về kết cấu cảm xúc trong câu chuyện tiêu dùng vào thời điểm niềm tin hộ gia đình quan trọng không kém số liệu kinh tế. Và theo nhiều đánh giá, sự rút lui lặng lẽ trong những không gian chật hẹp trên khắp Trung Quốc có thể mang lại những hệ quả lớn hơn nhiều so với kích thước nhỏ bé của chính những căn phòng đó.