Lạm dụng hoặc phụ thuộc rượu là tình trạng nghiện kéo dài, gây tổn thương cả thể chất lẫn tinh thần, làm tăng nguy cơ mắc nhiều bệnh lý như viêm gan, xơ gan, bệnh tim mạch, rối loạn tâm thần, tổn thương não và suy giảm miễn dịch.
RƯỢU CƯỚP ĐI DINH DƯỠNG
Trên toàn cầu, rượu nằm trong nhóm các yếu tố nguy cơ hàng đầu gây tử vong và bệnh tật, góp phần vào hơn 200 bệnh lý và chấn thương khác nhau. Người uống rượu kéo dài thường suy giảm khả năng lao động, giảm chất lượng cuộc sống và tạo gánh nặng kinh tế cho gia đình - xã hội.
Một hậu quả phổ biến nhưng ít được chú ý là tình trạng suy dinh dưỡng và thiếu hụt vi chất. Điều này làm suy yếu hệ miễn dịch, giảm khả năng hồi phục, thúc đẩy tiến triển của bệnh nền, đặc biệt là bệnh gan và làm tăng tỷ lệ tử vong.
Ở những người lạm dụng rượu, tình trạng suy dinh dưỡng thường hình thành từ nhiều cơ chế đan xen và kéo dài theo thời gian. Trước hết, rượu vốn chứa lượng calo rỗng, hầu như không mang lại giá trị dinh dưỡng nhưng lại tạo cảm giác no giả, khiến người uống rượu dần giảm nhu cầu ăn uống và dễ bỏ qua các bữa ăn quan trọng. Việc ăn uống thất thường, thiếu đa dạng và nghèo dưỡng chất khiến cơ thể nhanh chóng rơi vào trạng thái thiếu hụt năng lượng và vi chất.
Không chỉ ảnh hưởng đến thói quen ăn uống, rượu còn gây tổn thương niêm mạc đường tiêu hóa, đặc biệt là tại ruột non, nơi diễn ra phần lớn quá trình hấp thu dinh dưỡng.
Khi lớp niêm mạc bị viêm hoặc thoái hóa do tiếp xúc lâu dài với cồn, cơ thể không còn khả năng hấp thu hiệu quả các vitamin, khoáng chất và protein, khiến cho tình trạng thiếu dinh dưỡng càng trở nên trầm trọng dù lượng thức ăn tiêu thụ không quá ít.
Bên cạnh đó, quá trình chuyển hóa rượu đòi hỏi sự tham gia của nhiều vi chất, đặc biệt là các vitamin nhóm B, kẽm và các chất chống oxy hóa. Điều này làm tăng nhu cầu dinh dưỡng của cơ thể trong khi lượng chất cung cấp lại ngày càng hạn chế. Rượu còn có tác dụng lợi tiểu, thúc đẩy đào thải nước và khoáng chất qua nước tiểu.
Ngoài những tác động trực tiếp lên cơ thể, yếu tố xã hội và kinh tế cũng góp phần đáng kể vào nguy cơ suy dinh dưỡng ở người lạm dụng rượu. Những người này thường phải đối mặt với điều kiện sống thiếu ổn định, hạn chế khả năng tiếp cận nguồn thực phẩm chất lượng cùng với những căng thẳng tâm lý kéo dài dễ dẫn đến thói quen ăn uống bừa bãi hoặc phụ thuộc nhiều hơn vào rượu.
NUÔI LẠI CƠ THỂ SAU TỔN THƯƠNG VÌ RƯỢU
Theo chuyên gia dinh dưỡng của Bệnh viện Bạch Mai, dinh dưỡng đóng vai trò trọng yếu trong toàn bộ tiến trình điều trị cho người lạm dụng rượu. Việc xây dựng chế độ ăn hợp lý không chỉ giúp khắc phục tình trạng thiếu hụt dinh dưỡng vốn rất phổ biến ở nhóm đối tượng này mà còn góp phần cải thiện chức năng của các cơ quan đã bị tổn thương bởi cồn, từ gan, hệ thần kinh cho đến hệ tiêu hóa.
Trong số các vi chất dinh dưỡng cần quan tâm, vitamin B1 (Thiamine) được xem là đặc biệt quan trọng. Người uống rượu kéo dài gần như luôn ở trong tình trạng thiếu Thiamine do giảm khẩu phần ăn, kém hấp thu qua ruột, chuyển hóa rối loạn và dự trữ trong gan bị suy giảm.
Khi thiếu hụt nặng, họ có thể đối mặt với hội chứng Wernicke – Korsakoff, một rối loạn thần kinh nghiêm trọng với biểu hiện lú lẫn, giảm trí nhớ, mất điều hòa vận động. Do đó, bổ sung Thiamine đúng liều và kịp thời luôn được xem là yêu cầu bắt buộc và là bước ưu tiên trong điều trị cho mọi trường hợp lệ thuộc rượu.
Về nguyên tắc dinh dưỡng, người bệnh cần được cung cấp đủ năng lượng, thường vào khoảng 30 – 35 kcal/kg/ngày, tùy thuộc vào mức độ suy dinh dưỡng. Lượng đạm nên được tăng cường cao hơn so với người bình thường, khoảng 1,5 – 2 g/kg/ngày, với nguồn đạm chất lượng từ thịt nạc, cá, trứng, sữa hay các loại đậu.
Chất béo vẫn cần thiết nhưng nên ưu tiên chất béo tốt từ dầu thực vật, các loại hạt hay trái bơ, hạn chế mỡ động vật và chất béo chuyển hóa. Nguồn carbohydrate lý tưởng là các loại tinh bột phức như gạo lứt, khoai lang, ngũ cốc nguyên hạt, kết hợp cùng rau củ và trái cây để đảm bảo cung cấp đủ chất xơ và vitamin.
Các vitamin và khoáng chất, đặc biệt là nhóm vitamin B, cần được bổ sung đầy đủ thông qua thực phẩm và có thể kết hợp viên uống nếu cần. Lượng nước trung bình nên duy trì 1,5 – 2 lít/ngày nhằm bù nước và điện giải. Ngoài ra, việc chia nhỏ bữa ăn thành 5 – 6 bữa trong ngày giúp người bệnh dễ tiêu hóa hơn và ổn định đường huyết tốt hơn.
Trong thực hành dinh dưỡng hàng ngày, người lạm dụng rượu nên ưu tiên các nhóm thực phẩm như gạo lứt, yến mạch, khoai lang, khoai tây, bánh mì nguyên cám; các loại đạm giàu giá trị như thịt nạc, cá béo, trứng, sữa hay đậu đỗ; các nguồn chất béo tốt từ dầu ô liu, dầu hạt cải, quả bơ và hạt dinh dưỡng.
Bên cạnh đó, rau xanh đậm, bông cải xanh, cà rốt, bí đỏ và các loại quả giàu vitamin giúp tăng cường sức đề kháng. Những thực phẩm giàu Thiamine và kẽm như thịt lợn, cá, ngũ cốc nguyên hạt, các loại hạt, hàu hay thịt đỏ cũng rất hữu ích trong phục hồi dinh dưỡng.
Tuy nhiên, có một số thực phẩm và đồ uống cần được hạn chế hoặc tránh hoàn toàn. Các món ăn nhanh, thực phẩm chế biến sẵn, đồ chiên rán nhiều dầu mỡ hay các món quá cay, nhiều gia vị đều có thể gây kích ứng hệ tiêu hóa vốn đã bị tổn thương.
Đặc biệt, rượu bia và mọi loại đồ uống có cồn phải được loại bỏ tuyệt đối để quá trình phục hồi diễn ra hiệu quả. Các chất kích thích như thuốc lá, cà phê đặc hay chè đặc cũng nên tránh vì có thể gây mất ngủ, tăng stress và ảnh hưởng xấu đến chức năng gan.
Trong trường hợp cần thay thế thực phẩm tương đương, có thể linh hoạt lựa chọn 100g thịt lợn nạc tương đương với khoảng 100g thịt bò hoặc thịt gà, 120g tôm hoặc cá, 2 trứng vịt, 3 trứng gà, 8 trứng cút hoặc 200g đậu phụ.
Với nhóm tinh bột, 100g gạo tương đương hai bát cơm hoặc có thể thay bằng 100g mì, miến, phở khô, bún khô, khoảng 170g bánh mì, 300 – 400g khoai củ. Chất béo có thể đổi từ 1 thìa dầu ăn sang khoảng 8g lạc hoặc vừng. Riêng muối, 1g muối tương đương với 5 ml nước mắm hoặc 7 ml bột nêm, giúp người bệnh dễ kiểm soát lượng muối nạp vào mỗi ngày.