Trên khắp dãy Himalaya, một loài nấm có tên là cordyceps sinensis, mọc từ xác của ấu trùng bướm ma chết sau khi hít phải bào tử của loại nấm này, được coi là "mỏ vàng của Himalaya". Y học cổ truyền phương Đông cho rằng loại nấm này chữa được bách bệnh, thậm chí, nhiều người bắt đầu gọi nó là Viagra của dãy Himalaya - tên thường gọi tại Việt Nam là Đông trùng Hạ thảo.
Loại nấm này chỉ được khai thác tại những đỉnh cực cao của dãy Himalaya, khu vực biên giới các nước Nepal, Trung Quốc, Ấn Độ và Bhutan. Cụm từ tiếng Tây Tạng để chỉ loại này là yartsa gunbu (nghĩa đen là Đông trùng Hạ thảo "cỏ mùa hè, sâu mùa đông"). Có màu từ cam sáng đến nâu sẫm, loại nấm này trông giống như một que diêm biến dạng và có mùi hôi khó ngửi. Được đào từ mặt đất và cẩn thận làm sạch bằng lược và bàn chải đánh răng, nó được dùng nguyên cây trong trà, nghiền thành dạng bột để nặn thành các viên thuốc hoặc ngâm rượu.
Không chỉ được xem như một "thần dược" tại phương Đông, ở Hoa Kỳ, cũng có thể dễ dàng tìm thấy loại nấm này là trên Amazon.com hoặc tại Whole Foods, nơi các loại thực phẩm bổ sung giá rẻ với những quảng cáo về những lát đông trùng hạ thảo tổng hợp với giá chỉ 19 USD cho một lọ 90 viên, chỉ là một phần rất nhỏ trong thị trường mà các nhà nghiên cứu tại Đại học Stanford ước tính có giá trị lên tới 11 tỷ USD mỗi năm.
Hầu hết những gì thâm nhập vào thị trường Hoa Kỳ đều là hàng giả, tuy nhiên, chúng trông giống nhau và không liên quan đến khả năng tình dục hoặc các tác dụng mong muốn khác, theo Daniel Winkler, một nhà nghiên cứu nấm người Đức đã dành 20 năm dẫn đầu các chuyến tham quan khắp Tây Tạng. Ở Bắc Kinh, loại nấm tốt này được bán với giá lên tới 136.000 USD/một pound (khoảng 450 gr, tương đương khoảng 7.6 tỷ VNĐ/1kg)....
Mọi cửa hàng trong chợ Kathmandu đều bán nấm, và khắp nơi đều có người mua nước ngoài, chiếm số đông trong đó là những người nói tiếng Trung. Tại một cửa hàng, ông chủ KC Bastola giới thiệu ba lọ nấm chất lượng cao, trung bình và thấp. "Yartsa càng lớn thì càng tốt", ông nói, cầm những miếng nấm chất lượng có giá 10 USD mỗi cây, gấp năm lần mức lương trung bình một ngày ở đây. "Tốt cho khớp, tình dục, tim, gan. Đây là thứ mà người Trung Quốc giàu có tìm đến. Đây là thuốc của vùng núi của chúng tôi".
Trong các cửa hàng quanh khu vực này, giá nấm sẽ ở mức tương đối phải chăng là 4.000 USD một pound. Tất nhiên giá rẻ hơn rất nhiều vì được bán gần như tại nguồn. Nấm vẫn chưa được làm đẹp và đóng gói lại thành hàng xa xỉ bởi một loạt các trung gian.
Có một thực tế, với nhu cầu rất lớn của người dùng, việc tìm kiếm Đông trùng Hạ thảo đã trở nên khó khăn và nguy hiểm hơn. Theo thống kê, tính riêng trong năm 2024, số lượng người chết trong khi đi săn tìm Đông trùng Hạ thảo còn nhiều hơn số lượng người chết khi chinh phục đỉnh Everest. Trên địa hình hiểm trở cao tới 4.500m, cái lạnh khắc nghiệt, lũ quét và tuyết lở đều là những kẻ giết người.
Đức Đạt Lai Lạt Ma đã gọi việc nuôi trồng đông trùng hạ thảo là một cuộc khủng hoảng đối với nền văn hóa Phật giáo vì nó dẫn đến bạo lực vì lợi nhuận - các băng đảng đã được biết đến là ăn cắp và giết người để kiếm tiền. Ngay cả khi không có chiến tranh giành lãnh thổ, hoạt động kinh doanh này vẫn phụ thuộc đáng kể vào lao động trẻ em. Các trường học thường thiếu học sinh vào mùa xuân khi trẻ em được huy động leo lên những đỉnh núi cao, bò sát trên những đỉnh dốc cheo leo trong nhiều giờ liền để săn tìm loại nấm này.
Ngôi làng Purano Mugu của Nepal, nơi có gần 100 gia đình phụ thuộc vào nấm để kiếm sống. Purano Mugu cách biên giới Trung Quốc một ngày đi bộ. Cái nghèo cùng cực của khu vực này khiến cho cơ hội kiếm được tiền từ nghề săn nấm Đông trùng Hạ thảo là rất khó cưỡng. Tek Bahadur Budha, một người Nepal sống gần biên giới Tây Tạng, kiếm được 15.000 USD một năm từ việc săn và buôn bán loại nấm này. Số tiền đó đủ để anh nuôi sống một gia đình năm người, bao gồm hai đứa trẻ đang học ở thủ đô. Anh nghĩ rằng đây vẫn sẽ là nghề nuôi sống gia đình mình cũng như những người dân làng trong rất nhiều năm nữa. Budha cho biết "Thách thức chính là có được mức giá công bằng", vì gia đình anh cần phải ăn, trong khi người mua của anh thường là những người trung gian có khả năng mua rẻ và bán đắt.
Đông trùng hạ thảo hoang dã có giá trị một phần là do thị trường tràn ngập hàng giả. Ngay cả một số nhà nghiên cứu cố gắng tìm hiểu giá trị sức khỏe của loại nấm này trong môi trường phòng thí nghiệm cũng đã phải tiết kiệm và sử dụng hàng phẩm cấp thấp để nghiên cứu, Winkler, nhà nghiên cứu nấm học cho biết.
Các nghiên cứu sử dụng nấm thật một cách có thể xác minh được thì hiếm hơn và chúng có xu hướng tập trung vào tình trạng viêm và phản ứng tim mạch. Một nghiên cứu kéo dài tám tuần để nghiên cứu về khả năng thúc đẩy ham muốn tình dục của Đông trùng Hạ thảo khi sử dụng thường xuyên. Tuy nhiên nghiên cứu không tìm thấy mối liên hệ đáng kể nào ngoài việc những người tham gia cảm thấy tràn đầy năng lượng hơn. Kelly Hopping, phó giáo sư về hệ thống môi trường con người tại Đại học Boise State, cho biết: "Người Tây Tạng đã cười chúng tôi khi nghe kết quả nghiên cứu và nói rằng đó không phải là cách sử dụng truyền thống".
Bất chấp những nghiên cứu ấy, giới hàn lâm Hoa Kỳ có những người tin tưởng vào những tác dụng thần kỳ của Đông trùng Hạ thảo. "Đây thực sự là một loại thuốc tuyệt vời đáng được quan tâm nhiều hơn", Tawni Tidwell, một nhà nhân chủng học sinh học văn hóa tại Trung tâm Sức khỏe Tâm trí của Đại học Wisconsin tại Madison, nơi bà chuyên về các cải tiến dược lý trong y học Tây Tạng, cho biết.
Tidwell, người đã dành nhiều năm nghiên cứu trên khắp tiểu lục địa Ấn Độ, cho biết nấm không làm tăng ham muốn tình dục của bà - bà chỉ cảm thấy tràn đầy năng lượng sau khi dùng chúng - nhưng bà đã thấy những kết quả đáng kinh ngạc trong ham muốn tình dục của những người khác. "Nhiều người đàn ông khẳng định rằng sau khi dùng thì ham muốn và khả năng tình dục của họ hoạt động tốt hơn, mạnh hơn và lâu hơn. Nó cũng có tác dụng với phụ nữ" bà nói.
Tashi Tsering, một bác sĩ y khoa Tây Tạng truyền thống tại một phòng khám ở thị trấn Boudha của Nepal cho biết. "Đức tin giúp ích. Càng lớn, thuốc càng có giá trị".
Tuy vậy, đây cũng chỉ là một trong những nhận định mang tính chất cá nhân, nhiều ý kiến khác cho rằng những tác dụng về khả năng của Đông trùng Hạ thảo đối với khả năng "chăn gối" phần nhiều là do tác động của hiệu ứng giả dược (Thuật ngữ "placebo" (tiếng Latinh nghĩa là "Tôi sẽ làm hài lòng") ban đầu đề cập đến một chất không có tác dụng, vô hại đối với bệnh nhân nhưng được dùng để làm cho họ cảm thấy tốt hơn. Thuật ngữ này đôi khi được sử dụng để chỉ một loại thuốc có hoạt tính nhưng được dùng với tác dụng giả dược đối với bệnh mà thuốc không có tác dụng (ví dụ, một kháng sinh cho bệnh nhân mắc bệnh do virus)...
Đông trùng Hạ thảo đã được sử dụng trong các loại thuốc truyền thống bản địa trong nhiều thế kỷ, và nó cũng không được săn tìm cho tới năm 1993, khi 3 nữ vận động viên Trung Quốc là Wang Junxia, Qu Junxia và Zhang Linli phá vỡ kỷ lục thế giới về môn chạy 1.500m, 3.000m và 10.000m tại Thế vận hội Olympic tổ chức ở Bắc Kinh. Các xét nghiệm kiểm tra doping sau đó cho thấy trong cơ thể của 3 nữ vận động viên không hề có những chất bị cấm. Theo huấn luyện viên Ma Junren, 3 nữ vận động viên đã được cho sử dụng Đông trùng Hạ thảo và… máu rùa - là những chất hoàn toàn do thiên nhiên tạo ra - không nằm trong vùng cấm thuốc kích thích.
Đáng nói, tháng 2/2017, nhiều VĐV điền kinh tố cáo HLV Ma Junren ép họ sử dụng chất cấm để cải thiện hiệu suất thi đấu. Trong thư tố cáo, nhóm VĐV sở hữu 66 kỷ lục quốc gia và quốc tế nói: "Chúng tôi là người chứ không phải động vật. Trong nhiều năm, chúng tôi bị bắt dùng doping. Đó là sự thật"
Tuy nhiên, tại thời điểm 1993, những tuyên bố của Ma Junren về hiệu ứng thần kỳ của Đông trùng Hạ thảo đã làm dấy lên một cuộc săn tìm Đông trùng Hạ thảo tại Trung Quốc, Hàn Quốc và Nhật Bản. Đông trùng Hạ thảo đã trở thành một món quà được thèm muốn và là một cách để thể hiện, đặc biệt là vào các ngày lễ.
Tại sao những người giàu có kể cả những người trẻ và hiện đại lại tin vào những tác dụng truyền tai này? "Sự hoang dã là sức hấp dẫn", Tashi Dorji, một chuyên gia cao cấp về chăn nuôi và đồng cỏ tại Trung tâm Phát triển Núi tích hợp Quốc tế ở Kathmandu cho biết. Ông lớn lên trong một cộng đồng chăn thả gia súc ở Bhutan và hiện đang nghiên cứu về tài nguyên núi và thú y. Dorji cho biết ông dùng Đông trùng Hạ thảo khi bị sốt. "Tôi không chắc liệu nó có hiệu quả hay không", ông nói. "Nhưng về mặt tâm lý thì có".
Không giống như Nepal, Trung Quốc đánh thuế bán Đông trùng Hạ thảo và hạn chế những người được phép hái nấm. Nhiều người lách luật này bằng cách vượt biên giới từ Trung Quốc vào Nepal, nơi họ nhét đầy nấm vào vali và bay hoặc lái xe về nhà. Uttam Babu Shrestha, giám đốc sáng lập Viện nghiên cứu liên ngành toàn cầu của Nepal, cho biết: "Thu hoạch nấm Đông trùng Hạ thảo là một phần quan trọng trong sinh kế ở dãy Himalaya". Các cộng đồng biệt lập và dân du mục hiện có thể kiếm được nhiều tiền hơn trong một tháng hái nấm so với một năm trồng bất kỳ loại cây nào khác. Sau khi hái nấm, những thương nhân như Budha sẽ mang nấm đến Kathmandu hoặc buôn lậu vào Trung Quốc theo đường bộ. Khi đến các thành phố lớn như Bắc Kinh hoặc Kathmandu, họ sẽ bán Đông trùng Hạ thảo cho các thương gia, những người sẽ phân loại nấm dựa trên kích thước và chất lượng, sau đó đóng gói thành những sản phẩm trưng bày công phu để bán.
“Giống như thời trang vậy,” Yi Shaoliang, một chuyên gia về đa dạng sinh học người Trung Quốc tại Trung tâm Phát triển Núi tích hợp Quốc tế, cho biết. “Nếu mọi người đều nói nó có giá trị và mọi người đều muốn nó, thì bạn cũng sẽ muốn như vậy”. Yi Shaoliang chia sẻ “Có lẽ phần nhiều những tác dụng của Đông trùng Hạ thảo là phóng đại, nhưng chắc chắn có những tác dụng là có thật. Nếu không mọi người sẽ không sử dụng nó. Nhưng nó mang tính văn hóa nhiều hơn là y học, giống như ma thuật vậy”. Ông cười khi được hỏi liệu ông đã thử Đông trùng Hạ thảo chưa. “Một lần! và cũng không thấy có quá nhiều tác dụng, ngoài việc cảm thấy cơ thể nóng lên.”
Các nhà nghiên cứu công nghệ sinh học cho đến nay quan tâm nhất đến mối liên hệ của nấm với việc cải thiện mức cholesterol và phản ứng miễn dịch. Các nhà khoa học tại Đại học Oxford và công ty dược phẩm sinh học NuCana Plc thậm chí còn đang đánh giá một dẫn xuất tổng hợp về tiềm năng của nó như một vũ khí chống lại ung thư.
Shrestha và các chuyên gia khác cảnh báo rằng việc thu hoạch nấm đi kèm với những chi phí sinh thái lớn cũng như những chi phí xã hội. Dãy Himalaya quá mong manh để có thể chịu được với số lượng Đông trùng Hạ thảo được thu hoạch lên tới hàng tạ mỗi năm. Tổ chức phi lợi nhuận Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế đã liệt kê Đông trùng Hạ thảo là loài dễ bị tuyệt chủng. Ngoài tính bền vững của chính loại nấm này, việc đào bới còn làm tăng xói mòn và có thể làm trầm trọng thêm tình trạng tuyết tan trong khu vực, góp phần đẩy nhanh quá trình biến đổi khí hậu.
Tại Kathmandu Marriott, Rajendra Bajgain, một thành viên của Hạ viện Nepal, cho biết sức hút lớn của loại nấm này đang phá hủy các cộng đồng và thúc đẩy nạn buôn lậu. "Người ta chiến đấu và chết vì nó, những tác dụng được thần thánh hóa của Đông trùng Hạ thảo. Chính phủ đã không thể quản lý hiệu quả việc khai thác và buôn bán loại nấm này. Điều thực sự không thể tin được là giá bán tại đây thấp hơn nhiều nhiều lần sau khi qua tay dân buôn lậu từ Trung Quốc để đến tay người tiêu dùng".
Nhận xét của Bajgain được nhìn thấy rõ nhất tại gian hàng của Bastola. Một người đàn ông Trung Quốc mặc bộ đồ thể thao Gucci bước vào và chỉ vào những chiếc lọ nói bằng thứ tiếng Anh còn chưa trôi chảy: "Tôi muốn cái đó! Tất cả, làm ơn. Tôi lấy tất cả Đông trùng Hạ thảo" và rút ra một xấp tiền. Mắt Bastola sáng lên khi anh ta cân hàng. Anh ta đóng cửa sớm vào ngày hôm đó.