Trong nhiều năm, sức khỏe tâm thần được xem là vấn đề khởi nguồn và kết thúc trong não bộ. Tuy nhiên, một lĩnh vực nghiên cứu đang phát triển đã chỉ ra một yếu tố quan trọng khác trong câu chuyện về cảm xúc là đường ruột.
Hàng nghìn tỷ vi khuẩn sinh sống trong hệ tiêu hóa không chỉ đảm nhiệm vai trò phân giải thức ăn mà còn có khả năng giao tiếp trực tiếp với não, tác động đến nhiều khía cạnh như khả năng thích ứng với căng thẳng, các triệu chứng trầm cảm và rối loạn lo âu.
Giới khoa học gọi mối tương tác hai chiều này là trục ruột – não (gut – brain axis) và khái niệm đó đang dần làm thay đổi cách nhìn nhận về tâm trạng cũng như sức khỏe tinh thần con người.
SỢI DÂY VÔ HÌNH GIỮA RUỘT VÀ NÃO
Mối liên hệ này không chỉ mang tính lý thuyết. Nhiều nghiên cứu đã cho thấy những người mắc trầm cảm thường có mức độ đa dạng vi sinh thấp hơn, việc bổ sung probiotic có thể giúp giảm triệu chứng lo âu và thay đổi chế độ ăn uống có khả năng làm biến đổi hoạt động hóa học trong não liên quan đến tâm trạng chỉ trong thời gian ngắn.
Theo Tiến sĩ Karl Kwok, bác sĩ chuyên khoa tiêu hóa tại Kaiser Permanente (Nam California), hiện nay đã có nhiều bằng chứng khoa học hơn bao giờ hết về mối liên hệ trực tiếp giữa sức khỏe đường ruột và sức khỏe não bộ. Ông nhận định rằng hệ vi sinh đường ruột và các loại vi khuẩn khác trong ruột có thể tác động trực tiếp đến chức năng thần kinh.
Câu hỏi mà các nhà nghiên cứu đang nỗ lực giải đáp là mức độ ảnh hưởng của mối liên hệ này sâu rộng đến đâu, liệu có thể khai thác nó để cải thiện cảm xúc và sức khỏe tinh thần từ bên trong hay không.
Cảm giác bồn chồn trong dạ dày trước một buổi thuyết trình quan trọng là minh chứng cho sự kết nối rõ rệt giữa ruột và não. Trong nhiều thập kỷ, giới khoa học từng tin rằng ruột chỉ đơn thuần phản ứng theo mệnh lệnh từ não.
Tuy nhiên, những nghiên cứu gần đây cho thấy hệ vi sinh vật đường ruột có thể giữ vai trò chủ động đáng kể trong việc hình thành cảm xúc và duy trì sức khỏe tinh thần.
Theo Tiến sĩ Roy Ziegelstein, bác sĩ tim mạch và nhà nghiên cứu về trầm cảm tại Đại học Johns Hopkins, sự liên lạc giữa hệ vi sinh và não dường như liên quan đến các sản phẩm do vi khuẩn đường ruột tạo ra bao gồm nhiều loại chất dẫn truyền thần kinh.
Ông cũng nhận định rằng những thay đổi trong thành phần chất béo của máu hoặc trong các chất gây viêm có thể có liên hệ mật thiết với hệ vi sinh, qua đó tác động đến hoạt động của não bộ.
Những cuộc trao đổi sinh hóa này diễn ra thông qua nhiều kênh khác nhau như hệ thần kinh, nội tiết tố và hệ miễn dịch, cùng nhau tạo nên trục ruột – não. Tiến sĩ Catherine Ngo, Giám đốc điều hành vận động ruột tại Viện Sức khỏe Tiêu hóa Hoag (California) ví mối liên hệ này như một thành phố sôi động. Trong đó, ruột là khu đô thị nhộn nhịp còn não giống như tòa thị chính trên đồi, hai bên phải duy trì liên lạc thường xuyên để đảm bảo mọi hoạt động diễn ra ổn định.
Quá trình liên lạc này được thực hiện qua ba con đường chính. Cụ thể, dây thần kinh phế vị đóng vai trò là tuyến kết nối trực tiếp giữa ruột và não, con đường miễn dịch truyền tín hiệu mỗi khi mức độ viêm thay đổi, hệ nội tiết gửi đi các thông điệp liên quan đến cảm giác đói, căng thẳng và tâm trạng.
Tiến sĩ Ngo cho rằng, vi sinh vật trong ruột hoạt động như người điều phối, quyết định “kênh phát sóng” của cơ thể. Khi hệ thống cân bằng, tín hiệu được truyền đến não mang tính thư giãn, còn khi mất cân bằng, các tín hiệu căng thẳng lại chiếm ưu thế.
Những phát hiện khoa học gần đây đã củng cố nhận định này. Các chất chuyển hóa do vi khuẩn tạo ra, những chất dẫn truyền thần kinh như serotonin và GABA cùng các phân tử gây viêm đều có khả năng di chuyển từ ruột đến não, ảnh hưởng đến tâm trạng, nhận thức và phản ứng của cơ thể trước căng thẳng.
Thực tế cho thấy khoảng 90% serotonin (chất dẫn truyền thần kinh thường được gọi là hormone hạnh phúc) được sản xuất trong ruột chứ không phải trong não. Tiến sĩ Ngo nhận định rằng việc các loại thuốc điều trị rối loạn tâm trạng như SSRI thường gây tác dụng phụ ở đường tiêu hóa là điều dễ hiểu, bởi những loại thuốc này tác động trực tiếp lên một hệ thống có sự gắn kết chặt chẽ giữa hai cơ quan.
HƯỚNG ĐI MỚI TRONG NGHIÊN CỨU VÀ ĐIỀU TRỊ RỐI LOẠN TÂM LÝ
Từ lâu, giới nghiên cứu đã đặt nghi vấn rằng sự mất cân bằng trong hệ vi sinh đường ruột có thể góp phần gây ra các rối loạn như lo âu, trầm cảm hay sang chấn tâm lý. Nhiều tổng quan quy mô lớn cho thấy những người mắc trầm cảm thường có mức độ đa dạng vi sinh thấp hơn và số lượng vi khuẩn gây viêm cao hơn.
Theo Tiến sĩ Roy Ziegelstein, phần lớn bằng chứng hiện nay cho thấy mối liên hệ rõ rệt giữa hệ vi sinh ruột với các rối loạn như trầm cảm và lo âu. Ông cũng cho biết thêm rằng những tình trạng khác bao gồm rối loạn lưỡng cực, tâm thần phân liệt, tự kỷ, ADHD, PTSD, chán ăn tâm thần và rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD) cũng đã được đưa vào nghiên cứu nhằm tìm hiểu mối liên hệ tiềm tàng với hệ vi sinh đường ruột.
Bên cạnh đó, các thí nghiệm trên động vật đã mang lại nhiều gợi ý đáng chú ý. Tiến sĩ Catherine Ngo cho biết, những con chuột không có vi khuẩn đường ruột thường lo lắng và hiếu động hơn so với chuột bình thường.
Khi các nhà khoa học cấy vi khuẩn từ người mắc trầm cảm sang những con chuột này, chúng bắt đầu thể hiện các hành vi tương tự trầm cảm. Phát hiện đó được xác nhận qua nhiều nghiên cứu khác cho thấy sự mất cân bằng vi sinh có thể đóng vai trò trong việc điều hòa tâm trạng.
Thế nhưng, dữ liệu ở người vẫn còn phức tạp và chưa đủ để khẳng định chắc chắn. Theo tiến sĩ Ziegelstein, bằng chứng về ảnh hưởng của hệ vi sinh đến tâm trạng đã khá thuyết phục nhưng bằng chứng cho thấy việc điều chỉnh hệ vi sinh có thể cải thiện tâm trạng vẫn chưa đủ mạnh, chủ yếu do hạn chế về quy mô mẫu và sự khác biệt trong phương pháp nghiên cứu.
Một tổng quan công bố năm 2021 trên Advances in Nutrition kết luận rằng trục ruột –não là hướng nghiên cứu đầy triển vọng trong việc cải thiện sức khỏe tinh thần. Song cần thêm nhiều thử nghiệm lâm sàng nghiêm ngặt hơn để xác định liệu các biện pháp như bổ sung probiotic, thay đổi chế độ ăn hoặc sử dụng prebiotic có thể thực sự phòng ngừa hoặc điều trị các rối loạn tâm thần hay không.
Dẫu còn nhiều điều cần làm rõ, những kết quả ban đầu vẫn mang tính khích lệ. Một phân tích của Đại học Oxford cho thấy việc bổ sung probiotic có thể giúp giảm nhẹ các triệu chứng trầm cảm và lo âu, dù chính các nhà nghiên cứu cũng thừa nhận rằng cần thêm bằng chứng trước khi đi đến kết luận chắc chắn.
Khi nghiên cứu khoa học ngày càng tiến bộ, một điều trở nên rõ ràng là lối sống có ảnh hưởng sâu sắc đến cuộc đối thoại giữa ruột và não. Chế độ ăn uống, cách ứng phó với căng thẳng cũng như chất lượng giấc ngủ đều có khả năng làm thay đổi sự cân bằng của hệ vi sinh đường ruột, từ đó tác động đến tâm trạng và sức khỏe tinh thần.
Theo Tiến sĩ Catherine Ngo, thực phẩm tiêu thụ hằng ngày chính là nguồn dinh dưỡng cho các vi sinh vật trong ruột, góp phần định hình thành phần của chúng và những chất mà chúng sản sinh. Bà cho rằng chế độ ăn là yếu tố có ảnh hưởng mạnh mẽ nhất đến cấu trúc của hệ vi sinh.
Tiến sĩ Roy Ziegelstein đồng quan điểm, nhận định việc thay đổi chế độ ăn mang lại tác động rõ rệt nhất. Ông cho biết một hệ vi sinh khỏe mạnh được nuôi dưỡng bởi những loại thực phẩm không làm tăng đường huyết quá mức và giàu axit béo omega-3 chẳng hạn như cá, hạt chia, hạt lanh và óc chó.
Tiến sĩ Karl Kwok bổ sung rằng ngũ cốc nguyên hạt, trái cây và các loại rau họ cải như cải xoăn có thể thúc đẩy sự phát triển của vi khuẩn có lợi, từ đó cải thiện sức khỏe não bộ và tâm trạng.
Tuy nhiên, ông cũng lưu ý hơn một nửa khẩu phần ăn trung bình của người Mỹ đến từ thực phẩm siêu chế biến, yếu tố có thể làm suy yếu lớp nhầy bảo vệ thành ruột và gây tác động tiêu cực đến chức năng não.
Theo số liệu của Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC), khoảng 57% lượng calo trung bình trong chế độ ăn của người Mỹ đến từ thực phẩm siêu chế biến, một nguyên nhân góp phần gây viêm mạn tính và làm giảm sự đa dạng của hệ vi sinh, hai yếu tố làm tăng nguy cơ rối loạn tâm trạng.
Tiến sĩ Ngo cho biết, hệ vi sinh đường ruột phản ứng rất nhanh trước những thay đổi về chế độ ăn, mức độ căng thẳng hay việc sử dụng thuốc. Sự thay đổi này có thể diễn ra chỉ trong vài ngày, thậm chí vài giờ, dù ảnh hưởng đến tâm trạng thường xuất hiện chậm hơn.
Căng thẳng kéo dài và tình trạng thiếu ngủ có thể làm giảm lượng vi khuẩn có lợi, trong khi hoạt động thể chất thường xuyên lại giúp khôi phục sự cân bằng của hệ vi sinh.
Tiến sĩ Kwok cho biết đây là một quá trình mang tính tổng thể, giống như một bản giao hưởng trong đó nhiều yếu tố vận hành hài hòa để duy trì hệ vi sinh lành mạnh và góp phần cải thiện tâm trạng.
Sự quan tâm ngày càng lớn đối với hệ vi sinh đường ruột khiến nhiều người xem đây là biên giới mới của sức khỏe tinh thần. Dù vậy, các chuyên gia khuyến cáo không nên coi đây như một thần dược có thể chữa khỏi mọi vấn đề tâm lý.
Theo Tiến sĩ Catherine Ngo, mối liên kết giữa ruột và não là có thật. Việc duy trì chế độ ăn lành mạnh, kiểm soát căng thẳng và hỗ trợ hệ tiêu hóa có thể góp phần cải thiện tâm trạng.
Những biện pháp này không thể thay thế hoàn toàn cho các phương pháp điều trị trầm cảm hoặc lo âu đã được chứng minh hiệu quả, như trị liệu tâm lý hay sử dụng thuốc. Các phương pháp tác động đến hệ vi sinh nên được xem như yếu tố bổ trợ trong quá trình chăm sóc sức khỏe tinh thần.
Dẫu vậy, trục ruột – não đang mở ra nhiều hướng nghiên cứu đầy hứa hẹn. Một tổng quan công bố năm 2024 trên Frontiers in Pharmacology cho thấy việc sử dụng probiotic có thể giúp giảm viêm và cải thiện khả năng nhận thức.
Tiến sĩ Roy Ziegelstein thông tin, ngày càng có nhiều bằng chứng chứng minh việc điều chỉnh hệ vi sinh thông qua probiotic, prebiotic, thay đổi chế độ ăn hoặc thậm chí cấy ghép vi sinh đường ruột có thể mang lại lợi ích nhất định cho sức khỏe tinh thần. Bằng chứng mạnh mẽ nhất hiện nay là tác dụng tích cực của probiotic trong việc giảm triệu chứng trầm cảm.
Tiến sĩ Karl Kwok xem chế độ ăn là điểm khởi đầu thực tế và dễ tiếp cận nhất. theo ông, chỉ sau vài ngày áp dụng chế độ ăn lành mạnh, hệ vi sinh đã có thể bắt đầu thay đổi. Sau vài tháng, những chuyển biến lớn hơn thường đi kèm với sự cải thiện dần của tâm trạng.
Tương lai của điều trị sức khỏe tinh thần có thể sẽ là sự kết hợp giữa trị liệu tâm lý và dinh dưỡng học. Ở thời điểm hiện tại, giới chuyên môn vẫn kêu gọi sự thận trọng, cùng với việc đánh giá nghiêm túc các bằng chứng khoa học.
Tiến sĩ Ziegelstein nhấn mạnh, mọi can thiệp nhằm điều chỉnh trục ruột – não cần được xem xét cẩn thận bởi đây là một lĩnh vực đang phát triển nhanh và mỗi nghiên cứu đều có giới hạn riêng.
Nói cách khác, chăm sóc sức khỏe đường ruột không thể thay thế cho các biện pháp điều trị chuyên môn, nhưng có thể trở thành một phần quan trọng hỗ trợ quá trình phục hồi tinh thần. Tiến sĩ Ngo kết luận, không có một công thức chung cho sức khỏe, và việc hợp tác với bác sĩ đáng tin cậy là cách tốt nhất để tối ưu hóa thể trạng cũng như rút ngắn hành trình hồi phục.
